Opis źródła:
Opowiadanie o cesarzach z dynastii walentyniańskiej i teodozjańskiej, jak sama nazwa wskazuje, jest poświęcone panowaniu cesarzy rzymskich, konkretnie od Walentyniana I do Honoriusza. Wzmiankowane jest w nim także panowanie cesarza bizantyńskiego Teodozjusza II. Terminus ante quem wyznaczony jest przez datę publikacji Kroniki gallijskiej do roku 452, której autor przejął nie tylko wadliwą chronologię Opowiadania, ale także zaczerpnął z niego szereg informacji. Z tekstu na temat autora można jedynie wnioskować, iż był zwolennikiem nicejskiego wyznania wiary[1].
Miejsca wydania i polskie tłumaczenie:
Chronica minora saec. IV. V. VI. VII, wyd. T. Mommsen, w: Monumenta Germaniae Historica.Auctrores Antiquissimi, vol. 13, Berlin 1892, str. 629–630.
Origo gentis Romanorum: Polemius Silvius, Nomina omnium principum Romanorum, Breviarium temporum; Narratio de imperatoribus domus Valentinianae et Theodosianae, red., tłum. i komentarz B. Bleckmann, J.-M. Kötter, M.A. Nickbakht, I.-Y. Song, M. Stein, Paderborn 2017.
Anonim, Opowiadanie o cesarzach z dynastii walentyniańskiej i teodozjańskiej (Narratio de imperatoribus domus Valentinianae et Theodosianae), w: Wybór mniejszych źródeł historycznych z okresu późnego antyku, przekład, wstęp i komentarz B.J. Kołoczek, Kraków 2023, s. 67–71.
Tekst źródła:
Anonim, Opowiadanie o cesarzach z dynastii walentyniańskiej i teodozjańskiej (Narratio de imperatoribus domus Valentinianae et Theodosianae), w: Wybór mniejszych źródeł historycznych z okresu późnego antyku, przekład, wstęp i komentarz B.J. Kołoczek, Kraków 2023, s. 67–71.
1. (1) Walentynian panował przez jedenaście lat, dobrawszy jako towarzysza rządów swojego brata Walensa. Krótko potem do godności augusta podniósł też swojego syna Gracjana. (2) Dokonał żywota zaraz na początku wyprawy, gdy z krajów galijskich śpieszył do Illyrikum. (3) Był to cesarz surowy i energiczny, w sposób szczególny zaangażowany w chrześcijańskie praktyki religijne, za jego czasów działali niezwykli kapłani Marcin i Ambroży, z których pierwszy wciąż nie przestaje słynąć świadectwem swojego życia bliskiego apostołom, a drugi dziełami, które pozostawił potomnym.
2. (1) Walens po śmierci brata panował nad krainami Wschodu jeszcze przez trzy lata, podczas gdy syn augusta Walentyniana, Gracjan, sprawował władzę nad Italią i Gallami. (2) [Walens] względem naszych był okrutnym i nieubłaganym prześladowcą. Herezji, w której to sekcie przyjął był chrzest, sprzyjał w sposób nieumiarkowany, natomiast katolików prześladował aż do rozlewu krwi i najgorszych mąk. (3) On sam po pewnym czasie, gdy nieszczęśliwie poprowadził wojsko przeciw Gotom, którzy pustoszyli Trację, poniósł zasłużoną karę za swoje bezeceństwo, albowiem po utracie całej armii został spalony przez nieprzyjaciół.
3. (1) Gracjan po śmierci ojca i stryja panował przez sześć lat, dobierając jako towarzyszy władzy swojego brata Walentyniana, wówczas jeszcze chłopca, oraz Teodozjusza, któremu powierzył Wschód. (2) On sam był człowiekiem mężnym i dzięki swojemu nauczycielowi Auzoniuszowi dosyć dobrze zaprawionym w studiach nad literaturą. Nieobce było mu również zaangażowanie w praktyki religii. (3) Pokonany przez uzurpatora Maksymusa, który przyjął tytuł augusta w Brytaniach, został zabity w galijskim mieście Lugdunum, dokąd schronił się w trakcie ucieczki po utracie wojska.
4. (1) Teodozjusz po śmierci Gracjana panował przez jedenaście lat. Gdy sprawował już władzę nad Wschodem, zbiegł do niego august Walentynian, który po śmierci swojego brata Gracjana w Galliach musiał opuścić Italię. Wówczas Teodozjusz zmobilizował siły Wschodu, skutecznie pomścił Gracjana, a Walentyniana przywrócił do władzy. (2) Jednakże kiedy po pewnym czasie ten sam Walentynian w Wiennie, znaczącym mieście galijskim, zakończył życie na stryczku (nie wiadomo czy z własnej woli, czy też został zmuszony do tego siłą przez magistra militum Arbogasta), a niejaki Eugeniusz zagarnął władzę i zaczął sprawować ją w sposób niegodziwy, Teodozjusz zostawił Wschód w rękach swojego syna Arkadiusza, a sam podjął się wyprawy przeciwko uzurpatorowi Eugeniuszowi, którego też szczęśliwie pokonał. (3) Gdy zaś zdał sobie sprawę, że zapadł na śmiertelną chorobę, swojego drugiego syna Honariusza mianował augustem Afryki, Italii i Galii. W ten oto sposób podzieliwszy władzę nad światem rzymskim między dwóch synów, w odpowiednim czasie dokonał żywota w Mediolanie.
5. Arkadiusz panował nad krainami Wschodu przez dwanaście lat, za wspólnika rządów nad podzielonym terytorium mając swojego brata Honoriusza. [Gdy umierał,] troskę o państwo pozostawił swojemu synowi Teodozjuszowi, który wówczas był jeszcze małym dzieckiem, wraz z upływem lat zaczął jednak upodabniać się do największych cesarzy.
6. (1) Honoriusz panował przez trzydzieści dwa lata, dwanaście wraz z bratem, a po jego śmierci dwadzieścia, za wspólnika władzy w imperium wschodnim mając Teodozjusza, syna swojego brata Arkadiusza. (2) Za jego rządów na cesarstwo spadło wiele ciężkich ciosów, lecz najbardziej przykrym było to, że miasto Rzym zostało zdobyte i zdewastowane przez króla Gotów Alaryka. (3) Ponurego obrazu owych czasów dopełniło porwanie siostry cesarza, augusty Placydii, która co prawda została żoną króla, ale barbarzyńskiego. (4) Gallie i Hiszpanie zostały zrujnowane i doszczętnie zniszczone przez barbarzyńców z ludu Wandalów, Swebów i Alanów, a Brytanie na zawsze utracone dla imienia rzymskiego. (5) Choć owemu cesarzowi nigdy nie powodziło się w walkach z wrogami zewnętrznymi, nadzwyczajne szczęście sprzyjało mu w tępieniu uzurpatorów. Tych zaś pokonał, schwytał i stracił bez liku, a mianowicie, Konstantyna z synami, Jowinusa z jego bratem Sebastianem, Attalusa wspieranego przez oddziały Gotów, Maksymusa, który przyjął purpurę w Hiszpanii i wielu innych. (6) Później, w związku z wciąż pogarszającą się sytuacją, jako wspólnika w rządach dobrał Konstancjusza, trzykrotnego konsula, patrycjusza i drugiego męża swojej siostry, augusty Placydii. (7) Gdy zaś ten w krótkim czasie zmarł, on sam również nie przeżył długo powinowatego, lecz zakończył życie w Rawennie, zapadłszy na puchlinę wodną. (8) W jego czasach żyli wybitni znawcy doktryny katolickiej, prezbiter Hieronim, biskup Augustyn, jak również biskup Noli Paulin. O tym, jak bardzo podziwu godny był ich talent i wiedza, świadczą pozostawione przez nich niezliczone tomy ponadczasowych dzieł.
Słowniczek pojęć.
Walentynian – Walentynian I, cesarz rzymski w latach 364–375 https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/walentynian%20I.html
Walens – brat Walentyniana I, cesarz rzymski w latach 364–378 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Walens;3993560.html
Gracjan – syn Walentyniana I, cesarz zachodniorzymski w latach 375–383 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Gracjan;3907340.html
Illyricum – starożytna kraina Iliria [https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iliria;3914121.html
Marcin – św. Marcin z Tours https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/Marcin%20z%20Tours.html
Ambroży – św. Ambroży https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Ambrozy;3868568.html
Goci – lud germański https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Goci;3906278.html
Walentynian – Walentynian II, syn Walentyniana I, cesarz rzymski w latach 375–392 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Walentynian-II;3993566.html
Teodozjusz – Teodozjusz I Wielki, cesarz rzymski w latach 379–395; ogłosił chrześcijaństwo religią panującą https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Teodozjusz-I-Wielki;3986468.html
Maksymus – cesarz rzymski, uzurpator od 383 r., pokonany przez Teodozjusz I Wielkiego i stracony https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Maksymus;3936605.html
Lugdunum – kolonia rzymska; obecnie miasto Lyon w środkowej Francji https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Lyon;3934723.html
Arbogast – wódz rzymski; usunął Walentynia II i na tronie osadził Eugeniusza; pokonany przez Teodozjusz I Wielkiego https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Arbogast;3870698.html
Eugeniusz – cesarz rzymski w latach 392–394, uzurpator https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Eugeniusz;3899034.html
Arkadiusz – syn Teodozjusz I Wielkiego, cesarz wschodniorzymski w latach 395–408 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Arkadiusz;3871099.html
Honoriusz – syn Teodozjusz I Wielkiego, cesarz zachodniorzymski w latach 395–423 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Honoriusz;3912603.html
Teodozjusz – syn cesarza Arkadiusza, cesarz wschodniorzymski w latach 408–450 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Teodozjusz-II;3986469.html
Alaryk – wódz gocki, pierwszy król Wizygotów (w latach 395–410) https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Alaryk-I;3867266.html
Placydia – Galla Placydia: córka Teodozjusza I Wielkiego; od 410 r. przebywała w niewoli, poślubiła króla Ataufla https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Galla-Placydia;3903728.html
Wandalowie – lud germański https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Wandalowie;3993798.html
Swebowie – grupa ludów germańskich https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Swebowie;3981731.html
Alanowie – irański lud stepowy https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Alanowie;3867254.html
Konstancjusz – Konstancjusz III, cesarz rzymski, poślubił Gallę Placydię https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Konstancjusz-III;3925212.html
Rawenna – miasto w północnych Włoszech; od pocz. V w. siedziba cesarzy zachodniorzymskich https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Rawenna;3966280.html
Prezbiter Hieronim – św. Hieronim ze Strydonu https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Hieronim-ze-Strydonu;3911629.html
Biskup Augustyn – św. Aureliusz Augustyn, biskup Hippony https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Augustyn;3872361.html
Biskup Noli Paulin – św. Paulin z Noli https://www.niedziela.pl/artykul/84204/nd/Sw-Paulin-z-Noli
Pytania do źródła.
Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
1.Na podstawie czego można wnioskować, że anonimowy autor dzieła był chrześcijaninem?
2.Jakie czynniki sprzyjały przejmowaniu władzy przez uzurpatorów?
3.Za panowania którego z wymienionych przez źródło cesarzy, chrześcijaństwo stało się de facto religią państwową?
4.Jakie ludy zagrażały Imperium rzymskiemu w V wieku?
5.Co świadczy o trosce o państwo Teodozjusza I Wielkiego?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:
1.Jak nazywał się system rządów w Imperium rzymskim, wprowadzany stopniowo od czasów cesarza Dioklecjana, w którym władca dobierał sobie innych panujących? Kiedy i dlaczego taki ustrój upadł?
2.Jakie miasto było miastem rezydencjalnym cesarzy zachodniorzymskich od początku V wieku?
3.Wymień przejawy kryzysu Cesarstwa Rzymskiego w IV–V w. n.e.
4.Scharakteryzuj krótko miejsce chrześcijaństwa w Imperium rzymskim: od religii prześladowanej, po tolerowaną, aż do dominującej.
Literatura pomocnicza:
Cary M., H.H. Scullard, Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do Konstantyna, t. 2, przeł. J. Schwakopf, Warszawa 1992, s. 424–437.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s. 449–485.
Krawczuk A., Poczet cesarzowych Rzymu, Warszawa 1998, s. 228–240.
Krawczuk A., Poczet cesarzy rzymskich. Kalendarium cesarstwa rzymskiego, Warszawa 2004, s. 702–828.
Krawczuk A., Upadek Rzymu: Księga wojen, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
Pawlak M., Rzymski zachód w latach 395–493, w: Świat rzymski w V wieku, Kraków 2010, s. 22–40.
Vogt J., Upadek Rzymu, przeł. A. Łukaszewicz, Warszawa 1993.
Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1994, s. 454–455, 571.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009, s. 884–885.
Najważniejsze cezury:
Wymienieni w tekście źródłowym cesarze panowali w latach 364–450: od Walentyniana I do Teodozjusza II. W tym czasie nastąpił podział Cesarstwa Rzymskiego na część wschodnią i zachodnią. Św. Hieronim ze Strydonu dokonał przekładu z języków oryginałów „Biblii” na łacinę. Św. Augustyn napisał traktat „O Państwie Bożym”. W latach 391–392 wydano ustawy zakazujące kultów pogańskich w Imperium Rzymskim. W granice cesarstwa wdarły się kolejne ludy barbarzyńskie: Ostrogoci, Wizygoci, Wandalowie, Hunowie. W 420 r. w Chinach doszło do upadku dynastii Jin. Rozpoczęła się Epoka Dynastii Południowych i Północnych w tym rozległym kraju.
Plik do pobrania: Opowiadanie o cesarzach z dynastii walentyniańskiej i teodozjańskiej
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Karolina Maciaszek
[1] Anonim, Opowiadanie o cesarzach z dynastii walentyniańskiej i teodozjańskiej (Narratio de imperatoribus domus Valentinianae et Theodosianae), w: Wybór mniejszych źródeł historycznych z okresu późnego antyku, przekład, wstęp i komentarz B.J. Kołoczek, Kraków 2023, s. 67.