Opis źródła:
W latach 1607–1611 późniejszy wojewoda ruski i ojciec króla Jana III Sobieskiego, Jakub Sobieski (1591–1646), udał się w typową dla ówczesnej szlachty i magnaterii podróż edukacyjną po Europie. Głównym celem takiej wyprawy będącej końcowym etapem wykształcenia elit był Paryż, ale młody magnat podczas wielomiesięcznej peregrynacji po Europie odwiedził również Anglię, Niderlandy, Hiszpanię i Italię. Jakub Sobieski w trakcie całej kilkuletniej podróży drobiazgowo spisywał dziennik, a na jego kartach znalazł się dokładny opis codziennego życia magnata i jego edukacji, ale również drobiazgowe opisy zwiedzanych państw i miast. Pod dłuższej peregrynacji i pobycie w Paryżu i Madrycie pod koniec 1611 roku Jakub Sobieski dotarł na Półwysep Apeniński i do Rzymu. Podobnie jak inni podróżni tej epoki młody magnat nie ograniczał się jedynie do zwiedzania Wiecznego Miasta i tamtejszych obiektów sakralnych, lecz wiosną 1612 r. udał się na wycieczkę do leżącego u podnóża Wezuwiusza Neapolu. Opis Neapolu z 1612 roku zamieszczony na kartach diariusza podróży Jakuba Sobieskiego stanowi interesujący przykład deskrypcji Królestwa Neapolu z początku XVII wieku, a zarazem przyczynek do obrazu miasta funkcjonującego w europejskich pamiętnikach tej epoki.
Miejsce wydania:
J. Sobieski, Peregrynacja po Europie 1607–1613. Droga do Baden, wyd. J. Długosz, Wrocław 1991, s. 204.
Miejsce przechowywania źródła (w przypadku archiwaliów). Nie dotyczy map i tabel przygotowanych przez autora rekordu:
XVII-wieczna kopia opisu podróży Jakuba Sobieskiego przechowywana jest w Bibliotece Cesarskiej Publicznej w Petersburgu, rękopiśmienne kopie opisu peregrynacji Jakuba Sobieskiego znajdują się w kilku bibliotekach, między innymi w zbiorach Biblioteki Kórnickiej PAN („Peregrynacyje Jaśnie Wielmożnego Jmci Pana Jakuba Sobieskiego wojewody ziem ruskich po różnych cudzoziemskich państwach, także drogi do Baden z królem Władysławem IV odprawionej krótkie opisanie”, rkps 321).
Tekst źródła:
„Neapolim [Neapol]
Jest to głowa i metropolis [stolica] Królestwa Neapolitańskiego. Miasto nad morzem leżące gdzie są i galery króla hiszpańskiego wojenne, i port in Mare Mediterraneo [na Morzu Śródziemnym], z dawna sławne, od Averso ośm mil włoskich. Tam wicereksowie [wicekrólowie] króla hiszpańskiego mieszkają i z dworem swoim. I książęta, marchiones, comites [markizowie, hrabiowie], wszyscy niemal tytulaci i co przedniejsi kawalerowie i szlachta Królestwa Neapolitańskiego. Dlatego też miasto srodze jest ludne, bo i kupców dla portu, i rzemieślników, co jedwabiem i złotem robią, srodze siła. Vicerex chowa zawsze dwór piękny i niemal zażywa magnificencyjej tego splendoru, co i sam król hiszpański. Zwyczaj w tym mieście jest, [że] na stołkach pospolicie po ulicach noszą się, ale i karet mnóstwo wielkie widać, co się panowie i panie przejeżdżają, także i koni pięknych neapolitańskich, na których więc kawalerowie po ulicach się przejeżdżają, lecz nie tylko świecki lud, ale i księża, zakonniki, i zakonniczki. Jest bardzo ludne to miasto, bo samych dominikanów i dominikanek kilkadziesiąt klasztorów jest; nie w kożdej prowincyi jest ich tak wiele, jako w tym samym mieście. Miasto Neapolim jest sedes episcopalis [stolica biskupstwa] i zwykli więc tam bywać jeno kardynali arcybiskupami. Za mnie był kardynał Caietanus arcybiskupem. W katedralnym kościele chowają głowę św. Januariusza męczennika, także i krew jego w osobnej ampułce. I ilekroć trafi się święto jego, a onę krew do jego głowy przytkną, zaraz ona zeschła i spieczona krew tak się rozpłynie i tak ciecze, jakoby dopierusieńko przelana była. Skoro zaś onę głowę wezmą i to święto minie, krew się po staremu zeschnie i spiecze. Mnie się nie zdarzyło być na święto to w Neapolim, żebym też był niegodny z drugimi Pana Boga chwalił i świętych jego. Ulice w tym mieście piękne i szerokie. Zamki są trzy króla hiszpańskiego, ludźmi osadzone: jeden Castello de S. Ermio, drugi Castello Novo, trzeci Castello Vovo. Góra Pazylipo sławna jest nad Neapolim winnicami i winem przednim”.
Słowniczek pojęć:
Averso – Aversa, miasto położone w południowych Włoszech, ok. 20 km na północ od Neapolu.
Vicerex – wicekról.
Magnificencyja – przepych, wspaniałość
Stołek – tu: lektyka
W katedralnym kościele – katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, duomo di Napoli, katedra ta została zbudowana pod koniec XIII wieku z fundacji Karola II Andegaweńskiego na miejscu dwóch wcześniejszych bazylik, jej fasada uległa zniszczenia podczas trzęsienia ziemi w 1349 r., uległa przebudowom w wieku XVI. Fasadę świątyni przebudowano pod koniec XIX w. w stylu neogotyckim.
Januariusz męczennik – św. January z Benewentu (ok. 270–305), męczennik w czasach panowania cesarza Dioklecjana, czczony w okolicach Neapolu. Od końca XV w. jego relikwie przechowywane są w katedrze w Neapolu, a krew świętego przechowywana w szklanej ampułce zgodnie z wierzeniami w dzień męczeństwa świętego ma stawać się przedmiotem cudu świętego Januarego.
Castello de S. Ermio – Castell Sant’Elmo, średniowieczna forteca znajdująca się na wzgórzu Volmero w Neapolu, jej nazwa pochodzi od zniekształconego wezwania kościoła św. Erazma (Sant’Erasmo, Sant’Ermo).
Castello Novo – Castel Novo, nowy zamek, prace nad jego budową rozpoczęły się w 1279 roku z rozkazu Karola Andegaweńskiego, po przeniesieniu stolicy Królestwa Neapolu z Palermo do Neapolu.
Castello Vovo – Castel dell’Ovo, średniowieczna forteca znajdująca się na niewielkiej wysepce połączonej z lądem groblą, powstała w XII w.
Pazylipo – Posillipo, obecnie dzielnica Neapolu.
Pytania do źródła:
Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
- W jaki sposób Jakub Sobieski charakteryzuje status polityczny Neapolu?
- Jak według Jakuba Sobieskiego przedstawiała się sytuacja ekonomiczna i religijna Neapolu?
- Które zwyczaje typowe dla Neapolu budziły zainteresowanie podróżnika?
- Do kogo odnosi się wzmianka o królu hiszpańskim?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:
- W jakim okresie Neapol znajdował się pod panowaniem hiszpańskim?
- Kiedy dokładnie Królestwo Neapolu znalazło się pod władzą Austrii?
- Opisz przebieg wojny o sukcesję hiszpańską i nakreśl jej skutki.
Literatura pomocnicza:
Barycz H., Rzecz o studiach w Krakowie dwóch generacji Sobieskich, Kraków 1984.
Barycz H., Podróże polskie do Neapolu w wiekach XV–XVIII, Warszawa 1939 („Przegląd Współczesny”, 1939, t. 66, z. 11–12, nr 199–201).
Długosz J., Sobieski Jakub, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 39, Warszawa–Kraków 2000, s. 483–490.
Długosz J., Jakub Sobieski 1590–1646. Parlamentarzysta, polityk i pamiętnikarz, Warszawa 1989.
Gierowski J.A., Historia Włoch, Wrocław 1999.
Gołąbek K., Anonimowa relacja z podróży w okolice Neapolu z około 1568 r., „Studia Źródłoznawcze”, t. 52 (2014), s. 149–160.
Kot S., Z dziejów propagandy polskiej w XVI wieku. Dyplomaci polscy w Neapolu, [w:] S. Kot, Polska złotego wieku a Europa. Studia i szkice, wybór i oprac. H. Barycz, Warszawa 1987, s. 351–373.
Mączak A., Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2022.
Pietrzyk Z., Przyczynek do studiów zagranicznych Mikołaja Ostroroga i Jakuba Sobieskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 42, 1998, s. 139–144.
Rok B., W sprawie podróży Polaków do Neapolu w XVIII wieku, [w:] Viae Historiae. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s. 489–493.
Trawicka Z., Studia Jakuba Sobieskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 14, 1969, s. 171–181.
https://www.wilanow-palac.pl/edukacja_jakuba_sobieskiego.html
https://www.wilanow-palac.pl/iberyjskie_impresje_jakuba_sobieskiego.html
https://www.wilanow-palac.pl/jakub_sobieski_wielki_mowca.html
Najważniejsze cezury:
W dniu 19 lipca 1612 roku odbyła się bitwa z Turkami i Tatarami pod Sasowym Rogiem. W dniu 7 listopada t.r., po nieudanej próbie odsieczy oblężonej polskiej załogi moskiewski Kreml opuściły polskie oddziały, które wkroczyły do Moskwy w 1610 roku, po zwycięskiej bitwie pod Kłuszynem. W dniu 13 czerwca tego roku cesarzem rzymskim został Maciej Habsburg (1557–1619).
Plik do pobrania: Opis Neapolu
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Anna Markiewicz