Opis źródła:
W przechowywanej w Bibliotece Watykańskiej księdze kanonów spisanej przez kardynała Deusdedita około lat osiemdziesiątych XI wieku znajduje się regest (skrót dokumentu) znany jako Dagome iudex. Jest to najstarsze świadectwo stosunków państwa Piastów ze Stolicą Apostolską. Regest powstał najpewniej na podstawie aktu spisanego około 991 roku, za panowania papieża Jana XV. W nim to Mieszko I, występujący z nieznanego powodu pod imieniem „Dagome”, wraz ze swoją małżonką Odą i dwoma synami, Mieszkiem i Lambertem, oddają „państwo gnieźnieńskie” (civitas Schinesghe) pod opiekę papiestwa. Co ciekawe – autor zbioru błędnie utożsamił ich z władcami Sardynii, która przez pewien czas zarządzana była przez czterech sędziów. Źródło to zawiera przy okazji jeden z najstarszych opisów rubieży Polski.
Drugie z cytowanych źródeł to fragment relacji pochodzącego z hiszpańskiej Tortosy podróżnika żydowskiego Ibrahima ibn Jakuba (ok. 912-966), zachowana na kartach jedenastowiecznej Księgi dróg i królestw kordobańskiego geografa al-Bekriego. Autor relacji pozostawał na służbie kalifa kordobańskiego al-Hakama II. Być może był członkiem poselstwa, które władca ten wysłał do rezydującego w Magdeburgu cesarza Ottona I ok. 965/6 roku. Relacja z podróży, w czasie której ibn Jakub najpewniej odwiedził również Pragę początkowo mogła mieć formę poufnych raportów skierowanych do kalifa. Zostały one zawczasu wykorzystane przez geografów: al-Udriego i jego ucznia, czyli al-Bekriego. Z uwagi na szereg dosyć wiarygodnych wzmianek na temat stosunków politycznych i etnicznych w Europie Środkowo-Wschodniej tekst ten pozostaje jednym z kluczowych źródeł wiedzy o Polsce Mieszka I i innych krajach słowiańskich.
Miejsce wydania:
Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie al–Bekriego, wyd. T. Kowalski, [w:] Monumenta Poloniae Historica nova series, t. 1, Kraków 1946.
Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, red. G. Labuda, Poznań 1999, s. 159-161.
Miejsce przechowywania:
Pałac Topkapı w Stambule: 3346.
Tekst źródła:
Regest Dagome iudex z Księgi kanonów kardynała Deusdedita
Podobnie w innym tomie z czasów papieża Jana XV Dagome, sędzia, i Ote, senatorka i synowie ich Mieszko i Lambert (nie wiem, jakiego to plemienia ludzie, sądzę jednak, że to byli Sardyńczycy, ponieważ ci są rządzeni przez czterech sędziów) mieli nadać świętemu Piotrowi w całości jedno civitas, które zwie się Schinesghe ze wszystkimi swymi przynależnościami w tych granicach, jak się zaczyna od pierwszego boku wzdłuż morza [dalej] granicą Prus aż do miejsca, które nazywa się Ruś, a granicą Rusi [dalej] ciągnąc aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy Milczan prosto do Odry i stąd idąc wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego civitatem Schinesghe.
Fragment relacji Ibrahima ibn Jakuba
Z Mesko sąsiadują na wschodzie Ruś, a na północy Burus. Siedziby Burus [leżą] nad Oceanem. Oni mają odrębny język [i] nie znają języków swych sąsiadów. Są sławni ze swego męstwa. Gdy najdzie ich jakie wojsko, żaden z nich nie ociąga się, ażby się przyłączy do niego jego towarzyszy, lecz występuje, nie oglądając się na nikogo i rąbie mieczem, aż zginie. Przeprawiają się [napadając] na nich Rusowie na okrętach z zachodu.
Słowniczek pojęć:
Dagome – pod tym imieniem kryje się Mieszko I. Być może pierwotny zapis brzmiał „ego Mesco dux” („Ja, książę Mieszko”).
Senatorka – łaciński termin senatrix można także odczytać jako „dostojna pani”.
Mieszko i Lambert – synowie Mieszka I z jego drugiego odnotowanego przez źródła małżeństwa.
Świętemu Piotrowi – to jest Stolicy Apostolskiej. Mowa tu o oddaniu państwa pod opiekę papiestwa.
Schinesghe – najprawdopodobniej mowa tu o Gnieźnie, choć istnieją mniej popularne hipotezy, zgodnie z którymi należy tę nazwę odczytywać jako Szczecin.
Civitas / civitatem – należy pamiętać, że łacińskie słowo civitas może oznaczać zarówno państwo, jak i miasto. Z kolei terytoria w źródłach wczesnośredniowiecznych bardzo często oznaczano za pomocą nazw miast będących w ich centrum, które rozumiano jako „miasto i przyległości”.
Alemure – najprawdopodobniej należy tę nazwę odczytywać jako Morawy.
Burus – najczęściej przyjmuje się, że mowa tu o Prusach.
Ocean – w tym przypadku chodzi o Morze Bałtyckie.
Pytania do źródła:
Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
- Wymień dwóch sąsiadów Polski, którzy zostali uwzględnieni w obydwu źródłach.
- Jaki charakterystyczny punkt geograficzny (element krajobrazu naturalnego) pełni w obydwu źródłach funkcję orientacyjną?
- Co według Ibrahima ibn Jakuba odróżniało Prusów od innych ludów regionu?
- Czy w którymś ze źródeł wspomniano o następcy Mieszka I na tronie polskim?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto
- Czy słowo civitas w kontekście Dagome iudex można tłumaczyć wyłącznie jako „państwo”? Zwróć uwagę na informacje zawarte w Słowniczku.
- Czy regest Dagome iudex zawiera informację o tym, iż tereny podległe władzy Mieszka I i Włodzimierza Wielkiego graniczyły ze sobą?
- Czy w świetle relacji żydowskiego podróżnika Polacy i Rusini mogli się ze sobą porozumiewać bez większego trudu?
Wskazówki:
Zarówno Dagome iudex, jak i relacja Ibrahima ibn Jakuba stanowią potwierdzenie, że w drugiej połowie X wieku państwo Mieszka graniczyło z ziemiami Prusów i z Rusią, w której panował wówczas Włodzimierz Wielki. Przybysz z Półwyspu Iberyjskiego zauważył, że Prusowie odróżniali się od swoich sąsiadów pod tym względem, że posługiwali się zupełnie odmiennym językiem – to z kolei pozwala sądzić, że Polacy i Rusini posługiwali się podobnym językiem. Charakterystycznym punktem, który pojawia się w obydwu tekstach jest Morze Bałtyckie, w pobliżu którego znajdowały się siedziby Prusów.
Punktem spornym wśród historyków jest fakt niewymienienia wśród synów Mieszka jego przyszłego następcy – Bolesława Chrobrego, który po śmierci ojca wygnał Odę i swoich przyrodnich braci obejmując samodzielne rządy. Jedna z teorii mówi, że panował on wówczas nad odrębnym księstwem z centrum w Krakowie.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę podwójny wymiar słowa civitas to możemy założyć, że „civitas Schinesghe” może oznaczać zarówno „państwo gnieźnieńskie”, jak i „miasto Gniezno wraz z przyległościami”.
Literatura pomocnicza:
Kürbisowa B., Dagome iudex. Studium krytyczne, [w:] Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, t. 2, Poznań 1962, s. 362-423.
Nowak P., Dagome iudex w Zbiorze kanonów kardynała Deusdedita, „Studia Źródłoznawcze”, t. 51, 2013, s. 75-94.
Pranke P., Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży – nie tylko „do krajów słowiańskich”, online: https://www.academia.edu/13087894/RELACJA_IBRAHIMA_IBN_JAKUBA,
Najważniejsze cezury:
912-966 – umowny okres życia Ibrahima ibn Jakuba.
960 – umowny początek rządów Mieszka I.
991 – umowy czas powstania dokumentu, na podstawie którego spisano regest Dagome iudex.
992 – śmierć Mieszka I.
Plik do pobrania: Regest Dagome iudex z Księgi kanonów kardynała Deusdedita
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Arkadiusz Siwko