Opis źródła:
Kronika Polaków (Chronica Polonorum) jest dziełem Wincentego Kadłubka, urodzonego w szóstej dekadzie XII wieku, piastującego urząd biskupa krakowskiego w latach 1208-1218, człowieka najprawdopodobniej wykształconego w Paryżu lub w innym z ówczesnych czołowych ośrodków uniwersyteckich. W ostatniej dekadzie XII i na początku XIII stulecia, jeszcze przed objęciem biskupstwa, Kadłubek był kapelanem książęcym na dworach Kazimierza Sprawiedliwego i Leszka Białego. Prawdopodobnie wówczas rozpoczął on pracę nad Kroniką, którą ukończył po dobrowolnym ustąpieniu z funkcji, kiedy to zamieszkał w opactwie cysterskim w Jędrzejowie. Dzieło charakteryzuje kwiecisty język, charakterystyczny dla maniery obowiązującej w kręgach intelektualnych dwunastowiecznej Europy łacińskiej. Jednym z celów autora było budowanie poczucia tożsamości narodowej wśród członków elit będących odbiorcami dzieła. Ma ona formę dialogu dwóch hierarchów Kościoła w Polsce: arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana i biskupa krakowskiego Mateusza. Przypuszcza się, że dużą rolę w procesie powstawania źródła odegrało poparcie Kazimierza Sprawiedliwego, ówczesnego księcia zwierzchniego, którego postać odgrywa ważną rolę w ostatniej części. Dzieło składa się z czterech ksiąg i obejmuje okres od czasów bajecznych do bitwy pod Zawichostem (1205 r.).
Miejsce wydania:
Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, tłum. i oprac. B. Kürbis, Wrocław 1992.
Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika Polska, wyd. oprac. M. Plezia, Kraków 1994 (seria: Monumenta Poloniae Historica nova series, t. 11).
Miejsce przechowywania:
Biblioteka Narodowa w Warszawie [Rękopisy Baworowskich]
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie [Rękopisy Czartoryskich]
Wszystkie zachowane rękopisy omówił M. Plezia, Wstęp, [w:] Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika Polska, s. XII-XIV.
Tekst źródła:
Śmierć Bolesława Krzywoustego w perspektywie Wincentego Kadłubka
Gdy poczuł, że [los] żąda już od niego śmiertelnej powinności, poleca spisać dokumenty testamentowe [łac. codicillos]. Przekazuje w nich w spadku czterem synom i to co osiągnięte zasługami przodków, i następstwo w królestwie, wyznaczając stałe granice czterech dzielnic w ten sposób, że w ręku najstarszego miało pozostać i księstwo dzielnicy krakowskiej i władza zwierzchnia. A jeśliby spotkało go to, co ludzkie, zawsze starszeństwo i wzgląd pierworództwa miały rozstrzygać spór o następstwo. Przypominają mu piątego syna, to jest Kazimierza, który był jeszcze małym dzieckiem, dlatego nie pamiętam o nim, dlaczego nie zapisał mu żadnej cząstki testamentowej. A on im na to odrzekł: „Owszem, od dawna pamiętałem i zapisałem!” (…) „W źrenicy oka widzę cztery strumienie z tej łzy wypływające i nawzajem na siebie uderzające falami; niektóre z tych [strumieni] w najgwałtowniejszym wylewie nagle wysychają. Ze złotego dzbana wytryska wonne źródło i koryta tych strumieni napełnia aż po wierzch wspaniałymi klejnotami. Niech więc ustaną żale na nielitościwy testament, słuszną bowiem jest rzeczą, aby dzielnice małoletnich powierzano opiekunom, nie małoletnim (…).”
Słowniczek pojęć:
Dokumenty testamentowe – jest kwestią dyskusyjną, czy podział Polski pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego miał formę spisanego aktu. Użyte tu pojęcie codicillos może oznaczać zarówno drewniane tabliczki pociągnięte woskiem, jak i zapis testamentowy jako taki.
Kazimierz – Kazimierz Sprawiedliwy. W historiografii trwają spory, czy urodził się on pod koniec życia ojca, czy też po jego śmierci.
Pytania do źródła:
Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy)
- Wymień czterech najstarszych synów Bolesława Krzywoustego, którym powierzono dzielnice.
- Dlaczego Wincenty Kadłubek zdecydował się podważyć pogląd, zgodnie z którym Kazimierz Sprawiedliwy został pominięty w testamencie ojca?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto
- Czy przytoczony przekaz pozwala jednoznacznie stwierdzić, że testament Bolesława Krzywoustego miał formę spisanego dokumentu?
- Co oznacza „królestwo”, a co „księstwo” w przytoczonym fragmencie Kroniki?
- Czy Kazimierz Sprawiedliwy był jedynym spośród synów Bolesława Krzywoustego, którzy nie objęli dzielnicy w momencie śmierci ojca? Nie bierz pod uwagę synów, którzy zmarli przed Krzywoustym.
Wskazówki:
W momencie śmierci Bolesława Krzywoustego dzielnica senioralna oraz dzielnica śląska przypadły Władysławowi Wygnańcowi. Z kolei władzę w Wielkopolsce objął Mieszko Stary, zaś na Mazowszu – Bolesław Kędzierzawy. Oprócz Kazimierza małoletni pozostawał czwarty ze wspomnianych przez Kadłubka synów, czyli Henryk Sandomierski, który zaczął sprawować władzę w swoim księstwie dopiero w 1146 r. Uwypuklenie praw Kazimierza Sprawiedliwego do udziału w spadku po ojcu wynikało z faktu, że Kadłubek był jego protegowanym i starał się budować autorytet swojego władcy.
W Słowniczku pojęć zaznaczono, że termin codicillos może, ale nie musi oznaczać drewnianych tabliczek – niekiedy używano go jako synonimu testamentu. Z kolei „królestwo” to dla Wincentego określenie Polski jako całości, która z kolei została podzielona na „księstwa/dzielnice”. W ten sposób kronikarz starał się podkreślić, że mimo braku koronowanego monarchy państwo Piastów pozostają jednością, przynajmniej w sensie ideowym.
Literatura pomocnicza:
Buczek K., Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, „Przegląd Historyczny”, t. 60, 1969.
Lis A., Spory wokół biografii mistrza Wincentego Kadłubka, Lublin 2013.
Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
Spors J., Podział dzielnicowy Polski według statutu Bolesława Krzywoustego ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy seniorackiej, Słupsk 1978.
Najważniejsze cezury:
1138 – śmierć Bolesława Krzywoustego. Początek obowiązywania tzw. ustawy sukcesyjnej.
Przełom XI i XII wieku – służba Wincentego Kadłubka na dworach Kazimierza Sprawiedliwego i Leszka Białego, pierwszy etap powstawania Kroniki.
Plik do pobrania: Śmierć Bolesława Krzywoustego w perspektywie Wincentego Kadłubka
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Arkadiusz Siwko