Opis źródła:
1 listopada 1918 r. rozpoczęła się wojna Polaków z Ukraińcami, między którymi polityczny zatarg trwał przez ostatnie dekady istnienia Austro-Węgier. Za gospodarzy Galicji Wschodniej uważali się i Ukraińcy i Polacy. Głównymi celami rozpoczętej w listopadzie wojny było przejęcie Lwowa i zapewnienie sobie wyłącznego dostępu do niecki naftowej z Drohobyczem i Borysławiem. Przywódcy obu społeczeństw prawie do końca I wojny światowej lekceważyli aspiracje Żydów galicyjskich, pomimo że Żydzi stanowili trzecią pod względem liczebności grupę narodową. Ukraińscy przywódcy krótko przed wybuchem otwartego konfliktu z Polakami, sięgnęli po wsparcie społeczności żydowskiej dla swoich planów wydzielenia Galicji Wschodniej i utworzenia nowej organizacji państwa. Ukraińców poparli głównie syjoniści. Ci, dzięki swym wpływom, wpłynęli na postrzeganie polsko-ukraińskiego konfliktu na zachodzie Europy i w USA. Na początku trzeciej dekady listopada doszło do pogromu antyżydowskiego we Lwowie[1]. Przedstawione poniżej źródło to fragment memoriału Żydowskiego Komitetu Ratunkowego dla ofiar pogromów lwowskich z 16 grudnia 1918 r., który wręczono przedstawicielom polskiego ministerstwa spraw zagranicznych.
Miejsce wydania:
M. Klimecki, Z. Karpus, Walki o Lwów w listopadzie 1918 r. i wojna polsko-ukraińska. Bezpieczeństwo ludności polskiej, żydowskiej i ukraińskiej w stolicy Galicji, Toruń 2020, s. 255–257.
Miejsce przechowywania źródła:
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, fond 505, opis 1, sprawa 23.
Tekst źródła:
M. Klimecki, Z. Karpus, Walki o Lwów w listopadzie 1918 r. i wojna polsko-ukraińska. Bezpieczeństwo ludności polskiej, żydowskiej i ukraińskiej w stolicy Galicji, Toruń 2020, s. 255–257.
Lwów pod znakiem pogromów żydowskich. Dokumenty chwili, zebrał i zaopatrzył w uwagi i komentarze Żydowski Komitet Ratunkowy.
Część I
Memoriał
Żydowskiego Komitetu ratunkowego dla ofiar pogromów lwowskich, wręczony dnia 16 grudnia 1918 delegatom Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pp. Leonowi Chrzanowskiemu i Józefowi Wasserzugowi.
Galicja jest krajem pod względem etnograficznym niejednolitym. Wedle ostatniego spisu przedwojennego mieszkało w Galicji 871 906 Żydów na 3 732 961 Polaków i 3 379 612 Ukraińców.
Żydzi tworzyli 11% ludności, z czego przypadło na Galicję wschodnią 659 706, a na zachodnią 213 269 czyli 2/3 ludności żydowskiej przypada na Galicję wschodnią. Główne miejsce osiedlenia Żydów stanowią miasta i miasteczka (: w miastach 33% a w miasteczkach 28%) a 39% mieszka w gminach wiejskich.
Strefa osiedlania Żydów jest niejednolitą.
Nigdzie Żydzi nie tworzą większych skupień terytorialnych i są rozsiani jako wysepki etniczne na oceanie ludności, od której się różnią pochodzeniem i wyznaniem, niekiedy i narodowo.
Podobnie, jak etnicznie tak też i pod względem zawodowym i socjalnym stoją Żydzi pod pręgierzem anomalii. Nie tworzą zamkniętej strefy gospodarczej, a gros zawodów przypada na najmniej niezawisłe, najmniej samostarczalne. Żydzi są pod względem gospodarczym w równie niekorzystnym położeniu, jak pod względem strefy osiedlenia. Na tysiąc Żydów przypada na rolnictwo 11%; 25% żyje z przemysłu, 58% z handlu, 6% z zawodów wolnych i urzędniczych. 60% całego handlu spoczywa w rękach żydowskich. Pod względem socjalnym cechuje gospodarczy ustrój Żydów silna hipertrofia samodzielnych, karłowych jestestw ekonomicznych, pociągających za sobą rozdrabnianie i rozpraszanie energii, trwonienie sił i czasu – słowem i tu anomalia osłabiająca pozycję Żydów. Wszystko to wyjaśnia dostatecznie, dlaczego Żydzi wchodząc na arenę konkurencji ekonomicznej i życia politycznego, osłabieni i gorzej uzbrojeni i wyjawia nam podkład stosunków Żydów do otoczenia.
Żydzi znaleźli się w bardzo trudnym położeniu z chwilą, gdy sąsiad do niedawna glebae adscriptus wyzwolił się i napływać zaczął do tych zawodów, które dotychczas wyłączną domeną Żydów. Na pokładzie czysto ekonomicznym bujać zaczęła skrupulatnie podsycana przez nieodpowiedzialnych, krótkowzrocznych agitatorów politycznych akcja antysemicka nieprzebierająca w środkach. A choć dziś jeszcze kupiec i rzemieślnik żydowski jest niezbędną cegiełką w sile gospodarczej kraju i bez niego kraj się obejść nie może, gdyż inaczej byłby przydatny na obcy najazd gospodarczy, to jednak hasło odżydzenia Galicji święci triumfy i cały bogaty materiał palny nagromadzony w masach, dzięki jego dotychczasowej gospodarczej i politycznej strukturze odprowadza się w kierunku antyżydowskim.
Brakło daleko widzących mężów, którzy by wczas kładli tamę agitacji nic dobrego nie wróżącej, i tak rosło naprężenie z dnia na dzień, stwarzając atmosferę duszną, pełną pary.
I oto z chwilą, gdy na gruzach dawnego Państwa austriackiego powstawać zaczęły nowe twory polityczne i narody same ujęły ster w swoje ręce, stanęła cała Galicja w płomieniach, powtarzały się ekscesy, rabunki i rozboje popełniane na Żydach – a szczyt tego osiągnął pogrom lwowski.
Zbyt długo ignorowano pogróżkami pogromu, aż w końcu ukazał się duch tak często wywoływany w całej swej brutalności i nagości.
II. Dwa narody bratnie, które długo wiodły ze sobą spór o hegemonię w Galicji wschodniej zwolnione z pod jarzma obcego panowania, rozpoczęły między sobą bój orężny, a Żyd stał się kozłem ofiarnym.
Podczas 3 tygodniowej walki od 1-go do 22-go listopada 1918 wśród której jedna i druga strona ze zmiennym szczęściem walczyła, zmieniały poszczególne ulice i domy chwilowego pana.
Żydzi wychodząc ze założenia, że bratobójczej domowej wojnie dwóch narodów słowiańskich, im jako plemiennie różnemu czynnikowi nie wolno rzucać sił swoich na szalę walki ani na jedną, ani na drugą stronę, nadto nie chcąc ściągnąć na indyferentne swe masy ataku zemsty jednego lub drugiego narodu, kraj ten zamieszkującego, postanowili uczynić jedynie co w danych warunkach było możliwe, to jak ogół zachować ścisłą neutralność, pozostawiając jednostkom, przyznającym się do jednego lub drugiego walczącego narodu, pójście za głosem swych narodowych uczuć czy poglądów.
Mimo prób ze strony Ukraińców, którzy w zrozumiałym własnym interesie starali się przeciągnąć Żydów na swoją stronę, nie dali się Żydzi odwieźć od tej jedynej, racjonalnej drogi i neutralność uczciwie i szczerze zachowali.
Dowodem tego oświadczenia ze strony wybitnych Polaków, poświadczenia Komendy polskiej, która neutralność tę przyjęła do wiadomości i ją zaaprobowała, jak alegaty 1/ 2.
Dowodem głosy półoficjalne prasy ukraińskiej z tego stanowiska Żydów niezadowolonej, jak o tem świadczą artykuły w „DILE” z 21/XI br. pod tyt. „Nacjonalne mniejszości w zachodniej republice” i w artykule „Wojenno przymusowy podatek”. […]
Słowniczek pojęć.
Hipertrofia – „zwiększenie się czegokolwiek do nadmiernie wielkich rozmiarów” [https://sjp.pwn.pl/sjp/;2464654]
Sąsiad do niedawna glebae adscriptus – sąsiad do niedawna przypisany do ziemi; prawdopodobnie chodzi o poddaństwo chłopów pańszczyźnianych.
Indyferentne – „obojętne, bierne” [https://sjp.pwn.pl/slowniki/indyferentny
„DILE” – Діло – ukraiński organ prasowy.
Pytania do źródła.
Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
1.Scharakteryzuj miejsce ludności żydowskiej w ogólnej strukturze narodowościowej, społeczno-zawodowej i strukturę miejsca zamieszkania ludności Galicji.
2.Jakie czynniki i w jaki sposób zmieniły położenie ekonomiczne Żydów w Galicji?
3.Jakie przyczyny legły u podstaw wzrostu nastrojów antysemickich w Galicji?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:
1.Jakie państwa powstały na gruzach Austro-Węgier?
2.W jaki sposób w źródle wytłumaczone są przyczyny stania się przez Żydów „kozłem ofiarnym” konfliktu polsko-ukraińskiego? Czy uważasz te wyjaśnienia za prawdziwe? Uzasadnij odpowiedź.
Literatura pomocnicza:
Böhler J., Wojna domowa. Nowe spojrzenie na odrodzenie Polski, przekł. R. Sudół, Kraków 2018, s. 24–26, 214, 221–222, 224, 227–228, 245–248.
Gauden G., Lwów kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowy 1918, Kraków 2019.
Kania L., Ochrona porządku prawnego i bezpieczeństwa publicznego podczas obrony Lwowa (listopad 1918 – marzec 1919), „Studia Lubuskie” 2006, nr 2, s. 304.
Kania L., Polacy wobec politycznych aspiracji mieszkańców Galicji Wschodniej u progu niepodległości II Rzeczypospolitej, w: Między Europą naszych pragnień a Europą naszych możliwości, t. 1, red. J. Faryś, T. Sikorski, P. Słowiński, Gorzów Wielkopolski 2007, s. 159–172.
Kleveman L.C., Lwów. Portret utraconego miasta, przekł. D. Guzik, Kraków 2019, s. 62–64.
M. Klimecki, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919, Warszawa 2000, s. 137–139.
Krysiak F.S., Z dni grozy we Lwowie (od 1–22 listopada 1918). Kartki z pamiętnika. Świadectwa–dowody–dokumenty. Pogrom żydowski we Lwowie w świetle prawdy, Kraków 1919 (wyd. II: wstęp D. Ratajczak, Rzeszów–Rybnik 2003)
Łukomski G., Partacz Cz., Polak B., Wojna polsko-ukraińska 1918–1919, Koszalin 1994, s. 80–84.
Markowski D.K., Dwa powstania. Bitwa o Lwów 1918, Kraków 2019, s. 325–339.
Reder E., Pogrom lwowski 1918. Inicjatorzy, bierni obserwatorzy, podżegacze, w: Galicja1772–1918. Problemy metod ewski J., Lwów, 22 listopada 1918, „Przegląd Historyczny” 1984, t. 75, z. 2, s. 279–285
Różański P., Pogrom lwowski 22 listopada 1918 roku w świetle zeznań organizacji syjonistycznej złożonych przed komisją Morgenthaua, „Kwartalnik Historii Żydów” 2004, nr 3, s. 347–358.
Zaporowski Z., Ofiary rozruchów i rabunków we Lwowie 22–24 listopada 1918 roku w świetle ustaleń lwowskiej Dyrekcji Policji, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2018, nr 1 (31), s. 465–471.
Żurawski vel Grajewski P.P., Sprawa ukraińska na konferencji pokojowej w Paryżu w roku 1919, Warszawa 2017.
Najważniejsze cezury:
Opisywane źródło pochodzi z końca 1918 r. 11 listopada Niemcy podpisały zawieszenie broni, kończące I wojnę światową. Zakończyła się niemiecka okupacja Królestwa Polskiego; cała administracja oddana została w ręce polskie. W Polsce władzę wojskową przekazano w ręce Józefa Piłsudskiego. Dzień później Piłsudski objął władzę nad wojskiem i otrzymał misję utworzenia Rządu Narodowego. Po samorozwiązaniu Rady Regencyjnej pełnię władzy przekazano Józefowi Piłsudskiemu. Zmieniono nazwę „Królestwo Polskie” na „Republika Polska”. Drogą radiową przez Szwecję przekazano depeszę notyfikującą powstanie niepodległego państwa polskiego. Odbiorcami byli przywódcy i rządy państw walczących i neutralnych. Rząd Jędrzeja Moraczewskiego zapowiedział reformę rolną i znacjonalizowanie niektórych gałęzi przemysłu. Polska z rąk ukraińskich odzyskała Lwów. Wkrótce potem wybuchły antyżydowskie rozruchy. Powołany został urząd Naczelnika Państwa, jako najwyższą władzę Republiki Polskiej. Józef Piłsudski objął urząd głowy państwa z tytułem Tymczasowy Naczelnik Państwa. Końcem 1918 r. także utworzono Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Dzień po przyjeździe Ignacego Paderewskiego do Poznania wybucha powstanie wielkopolskie. W Europie utworzono Republikę Austrii. Powstał Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej (od lutego 1919 r.) pod przewodnictwem Symona Petlury. Armia Czerwona zaatakowała Ukrainę. Proklamowano Republikę Węgierską. Ustanowiono państwowość Islandii w unii personalnej z Danią. Powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców.
Plik do pobrania:
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Karolina Maciaszek
[1] M. Klimecki, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919, Warszawa 2000, s. 137–139; D.K. Markowski, Dwa powstania. Bitwa o Lwów 1918, Kraków 2019, s. 325–339; M. Klimecki, Z. Karpus, Walki o Lwów w listopadzie 1918 r. i wojna polsko-ukraińska. Bezpieczeństwo ludności polskiej, żydowskiej i ukraińskiej w stolicy Galicji, Toruń 2020, s. 5–11.