Tematyka
-
-
-
Lud polski, jego zwyczaje i zabobony to książka napisana przez jednego z pierwszych polskich badaczy zwyczajów oraz obyczajów ludu polskiego (chłopów) – Łukasza Gołębiowskiego. W tym, wydanym w języku polskim w Warszawie w 1830 roku, dziele autor opisuje sytuację polskiego, ruskiego oraz litewskiego chłopa, charakteryzuje go, jak również opisuje zwyczaje, wierzenia oraz tradycje, które były ważnym elementem życia codziennego włościan początku wieku XIX. Należy pamiętać jednak, że praca Ł. Gołębiowskiego została napisana z perspektywy dzierżawcy ziemskiego, a więc człowieka, który w ówczesnej hierarchii społecznej znajdował się kilka szczebli wyżej niż chłopi.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, 3/1/0/8/6038
-
Nowa Reforma - dziennik ukazujący się w Krakowie w latach 1882-1928.Związany był z obozem demokratycznym. Na łamach Nowej Reformy publikowane były w częściach Syzyfowe Prace Stefana Żeromskiego. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem jednego z artykułów pt. “Otwarcie Izb Ustawodawczych”i mówił, pokrótce, o konsekwencjach reformy Grabskiego, jak również wychwalał Józefa Piłsudskiego oraz jego działania.
Władysław Grabski. Domena publiczna via Wikimedia Commons. -
Przewodnik Wiejski - czasopismo wydawane najpierw co tydzień, a następnie co dwa tygodnie, w latach 1919 - 1924. Organ Śląskiego Związku Rolników, który miał dostarczać mieszkańcom wsi najważniejszych informacji z kraju i ze świata. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem jednego z artykułów pt. “Kiedy skończy się niedola naszych rodaków na niemieckiej części Górnego Śląska?” i dotyczy kwestii plebiscytu przeprowadzonego na Górnym Śląsku po I wojnie światowej.
Już dałem na plebiscyt! A, Ty?, "Mir 1920". Biblioteka Śląska. Domena publiczna. -
Związek Polski Równouprawnienia Kobiet powstał w 1907 r. dzięki staraniom Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit. W statucie organizacji zamieszczono osiem kluczowych obszarów działania: równe prawa obywatelskie dla kobiet i mężczyzn, zniesienie prawnych barier w zawodach dostępnych dla kobiet oraz umożliwienie im objęcia wyższych stanowisk urzędniczych. Fragment prezentowanej broszury zawiera główne postulaty i planowane sposoby ich realizacji.
Narodowej Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/17/6717 -
Broszura autorstwa Aleksandra Kościesza dotyczy zagadnienia emigracji wśród mieszkańców wsi. Autor zwraca w niej uwagę na dwa rodzaje emigracji: zamorski i wewnątrz europejski omawiając ich przyczyny oraz warunki, a także zagrożenia które wynikają z migracji dla narodu polskiego.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/16/17. -
Wspomnienia z mojego życia autorstwa Wacława Lasockiego to dwutomowy pamiętnik, wydany w 1933 roku w Krakowie, który jest, właściwie rzecz ujmując, autobiografią, bowiem Lasocki swoją relację rozpoczyna od samego początku, od narodzin w 1837 roku, następnie opisuje swoje dzieciństwo oraz młodość na Wołyniu, później swoją działalność powstańczą, podróż na Syberię i pobyt na zesłaniu, zaś kończy na wyjeździe i powrocie do kraju w 1873 roku. Pamiętnik ten więc, na 857 stronach zawiera relację z 36 lat życia Wacława Lasockiego. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem pamiętnika, w którym autor opowiada o ubiorze skazańców, o towarzyszach podróży oraz o momencie wyjazdu z kraju.Aleksander Sochaczewski, Zakładanie kajdan. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Gazeta dla Kobiet: Organ Związku Kobiet Pracujących była ważnym czasopismem wydawanym w Polsce, dedykowanym sprawom kobiet pracujących, w szczególności tych zatrudnionych w domach jako służące, pomocnice domowe i inne pracownice sektora usług. Gazeta ta pełniła kluczową rolę w informowaniu, edukowaniu oraz wspieraniu praw i interesów kobiet pracujących. Przytoczony artykuł dotyczy sytuacji kobiet i dziewcząt pracujących jako służące.
Camille Pissarro, Mała wiejska służąca. Domena publiczna via Wikimedia Commons -
Pamiętniki emigrantów: Ameryka Południowa to seria publikacji zawierających pamiętniki i wspomnienia polskich emigrantów, którzy osiedlili się w krajach Ameryki Południowej. Tego rodzaju dokumenty są cennymi źródłami historycznymi, ponieważ zawierają osobiste relacje i doświadczenia ludzi, którzy wyemigrowali z Polski z różnych zarobków. Wspomnienia różnorodne aspekty życia emigrantów, takie jak powody emigracji, podróż, proces adaptacji w nowym kraju, życie codzienne, praca, kontakty z innymi Polakami oraz wpływ emigracji na ich tożsamość i kulturę.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/16/280.
-
Kronika Odbudowy Warszawy to czasopismo, które powstało w okresie powojennym, aby dokumentować i promować proces odbudowy Warszawy po zniszczeniach II wojny światowej. Czasopismo miało za zadanie rejestrować postępy prac budowlanych, planowanie urbanistyczne oraz działania związane z rekonstrukcją zniszczonej infrastruktury i budynków. Dziś stanowi ważne źródło historyczne, które pomaga zrozumieć wyzwania i sukcesy tego niezwykle ważnego okresu w historii Warszawy. Zamieszczony fragment artykuły dotyczy organizowania sieci szkół.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Socjalistyczna Agencja Prasowa, sygn. 3/3/0/32/742 -
Broszura pochodzi z okresu II wojny światowej (lipiec 1943 r.), kiedy Polska była okupowana przez Niemców. Odezwa do ludności polskiej, miała na celu informowanie i mobilizowanie społeczeństwa do odpowiedniego reagowania na brutalne akcje pacyfikacyjne przeprowadzane przez okupanta. Jest więc przykładem strategii stosowanej przez polskie podziemie, mającej na celu ochronę ludności cywilnej, podkreśla jednocześnie znaczenie solidarności społecznej.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/17/12418 -
Fragment Sprawozdanie z działalności Komitetu Województwa Śląsko-Dąbrowskiego dla Odbudowy Warszawy w Katowicach, dotyczy odezwy do narodu w związku z konicznością odbudowy Warszawy, co miało odbyć się wspólnym wysiłkiem całego społeczeństwa. Śląski oddział Komitetu został powołany w Katowicach w 1945 r. Jego celem było koordynowanie działań województwa śląsko-dąbrowskiego na rzecz odbudowy stolicy po zniszczeniach wojennych. Komitet zajmował się gromadzeniem materiałów budowlanych, organizacją transportu i zapewnieniem siły roboczej.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/287 -
Przytaczany fragment tygodnika Prawda z 1882 r. dotyczy ograniczenia pracy dzieci w fabrykach, która była wówczas zjawiskiem powszechnym. Warunki pracy były niebezpieczne, dzieci często były narażone na wypadki przy obsłudze maszyn, a także na różnego rodzaju choroby spowodowane złymi warunkami sanitarnymi, a przy tym słabo wynagradzane. Fabryki często były przeludnione, brakowało odpowiedniej wentylacji i oświetlenia, co przyczyniało się do złego stanu zdrowia pracowników. Ponadto, często brakowało jakiejkolwiek opieki nad pracującymi dziećmi, które były zdane tylko na siebie. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęto podejmować działania mające na celu ograniczenie pracy dzieci w fabrykach, wprowadzając ustawy regulujące prawa pracownicze, a także powstanie organizacji kontrolujących warunki pracy.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/16/604 -
Przełomowe życie. Wspomnienia Janusza Trzebińskiego - jest to pamiętnik Janusza Trzebińskiego, urodzonego pod koniec XIX wieku na Kielecczyźnie uczestnika obu wojen światowych i życia w powojennej Polsce. Opisuje swoje życie z wielką pieczołowitością, kreśląc panoramę zmian, jakie zachodziły tak na Ziemiach Polskich, jak i w Europie, na przestrzeni XX wieku. Przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem wspomnianego pamiętnika, w którym autor opisuje jak reagowano na wybuch II wojny światowej.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wydawnictwo Prasowe Kraków-Warszawa, sygn. 3/2/0/-/855. -
Pamiętniki Nowego Pokolenia Chłopów Polskich - jest to wydawnictwo, będące zbiorem krótkich wspomnień mieszkańców wsi, którzy zgłosili swoje wspomnienia do konkursu ogłoszonego przez Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Handlowej. Pamiętniki te traktują w dużej mierze o czasach międzywojnia, II wojny światowej, oraz okupacji i lat powojennych. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem jednego z pamiętników pt. „Mój pamiętnik, czyli chleb nasz powszedni”, w którym autor wspomina moment wybuchu II wojny światowej oraz tego, co się z tym wydarzeniem wiązało, a także jaki mieli stosunek do wybuchu wojny mieszkańcy jego miejscowości.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/3120. -
Z Otchłani. Wspomnienia z Lagru Zofii Kossak - są to wspomnienia więźniarki z kobiecego obozu Birkenau, w którym przebywała w latach 1943 -1944. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem tych wspomnień, w którym mowa jest o warunkach pracy więźniarek, ich problemach ze zdrowiem oraz o jedynych momentach wytchnienia, które zdarzały się kilkanaście razy w roku.
Zofia Kossak. Domena publiczna via Wikimedia Cammons. -
Dekret Centralnego Narodowego Komitetu jest wydanym w Warszawie, w 1863 roku, na potrzeby propagandowe powstania styczniowego, drukiem ulotnym. Dekret ten dotyczy uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim ,jak również nadania ziemi bezrolnym chłopom służącym w wojsku powstańczym. Redakcję dekretów przypisuje się Oskarowi Awejde. Pierwodruki dekretów zostały powielone w tajnej drukarni byłego Komitetu Akademickiego przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie.
Artur Grottger, Bitwa. Domena publiczba via Wikimedia Cammons.
-
-
-
-
Gazeta Lwowska, była polskim dziennikiem, wydawanym we Lwowie w latach 1810 – 1939. W latach 1810 – 1918 była ona organem władz państwowych zaboru austriackiego i, początkowo, wykorzystywana była do publikacji ogłoszeń urzędowych, jednakże później zmieniła swój profil, i od 1873 roku zaczęła zamieszczać wiadomości krajowe, felietony, zaś od 1874 roku zaczęto regularnie wydawać dodatek miesięczny pt. Przewodnik Naukowy i Literacki. Niżej ukazany tekst źródłowy jest fragmentem artykułu, relacjonującym przebieg bitwy pod Przedborzem, jednej z bitew powstania styczniowego.
Ignacy Chełmicki, Przedbórz od strony Pilicy. Tygodnik Ilustrowany, nr 177 z 20.05.1871 r., s.237. -
-
Wspomnienia z powstania 1863 roku i z życia na wygnaniu w Syberii to wspomnienia/pamiętnik, spisany przez Kornela Zielonkę, uczestnika powstania styczniowego i zesłańca na Syberię. Wydany został w 1913 roku we Lwowie. Pamiętnik zawiera relacje z działalności powstańczej autora, jak również z jego drogi na Syberię, a także z pobytu na miejscu. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem wspomnianego pamiętnika, w którym Zielonka opisuje realia obozu powstańczego, wyposażenie powstańców oraz warunki, w jakich przyszło im funkcjonować.Maksymilian Gierymski, Patrol powstańczy. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Fragment dzieła Zygmunta Glogera „Dolinami rzek” przedstawiający rolę i znaczenie bociana w społecznościach wiejskich w dawnej Polsce, spisany podczas podróży Glogera rzeką Bug około 1875 r.
ilustracja: okładka dzieła Zygmunta Glogera, Dolinami rzek. Opisy podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa 1903.
-
-
Fragment wspomnień powstałych pod koniec lat 80. XX w. autorstwa Ewy Soboty-Grün (1921-2011), mieszkanki Białostocczyzny, wywiezionej w głąb ZSRR z matką i dwójką młodszego rodzeństwa w ostatniej deportacji 21 czerwca 1921 r. Ojciec, nauczyciel, z zagrożony aresztowaniem przekradł się wiosną 1940 r. na tereny okupowane przez Niemców.
Sygn. OK_0979_006. Fot. NN, kolekcja Barbary Hulanickiej, zbiory Ośrodka KARTA. -
Fragment wspomnień Zdzisława J. Zielińskiego, ur. 1929 r. we Lwowie (obecnie w Ukrainie), fotografa, współzałożyciela Towarzystwa Miłośników Lwowa we Wrocławiu w 1988 r. Opowiada o przesiedleniu lwowiaków w nowe granice Polski.
Sygnatura: OK_0722_0010_0001. Fot. Stanisław Bober, kolekcję udostępniły Danuta Mordal i Ewa Szafrańska; zbiory Ośrodka KARTA.
-
Fragment wspomnień powstałych w początkach lat 90. XX w. autorstwa Lothara Herziga (1935-2019), handlowca, działacze społecznego, od końca lat 40. mieszkańca Westfalii (Niemcy). Opowiada o końcu wojny i wysiedleniu ze wsi Grafenort (obecnie Gorzanów na Dolnym Śląsku), zajętej przez wojska radzieckie dopiero w maju 1945 r.
Sygnatura: OK_0722_0010_0006. Fot. Stanisław Bober, kolekcję udostępniły Danuta Mordal i Ewa Szafrańska; zbiory Ośrodka KARTA. -
-
-
-
Artykuł z „Gazety Grudziądzkiej” z dnia 2 X 1917 r. Gazeta ta została założona w Grudziądzu przez Wiktora Kulerskiego i ukazywała się w latach 1894–1939. Gazeta wydawała liczne dodatki i posiadała bardzo wysoki nakład (54 tys. egzemplarzy w1903 roku, 128,5 tys. egzemplarzy w 1914 roku). W okresie sanacyjnym była gazetą opozycyjną i jako taka była poddawana szykanom ze strony władz, które wymusiły ograniczenie nakładu z 80 tys. egzemplarzy do kilkunastu tysięcy.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/10/2971
-
-
-
-
-
-
-
-
Fragment pamiętnika Aleksandry Zagórskiej (1882-1965), działaczki niepodległościowej, żołnierki Legionów Polskich, podpułkownik Wojska Polskiego. Tekst prezentuje jej doświadczenia z okresu szkoły średniej, w których opisuje przykłady rusyfikacji. Pamiętnik stanowi rzadkie źródło, które pozwala spojrzeć polskiej młodzieży szkolnej w zaborze rosyjskim, z perspektywy uczestniczki ówczesnych wydarzeń, młodej dziewczyny. Autorka pokazuje również reakcje młodych ludzi na przemoc stosowaną przez zaborców.
Aleksandra Zagórska. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Oskar Kolberg był znanym etnografem, jednym z pionierów tej dziedziny w Europie. W swoich licznych pracach opisywał ludność występującą na ziemiach byłej Rzeczpospolitej. Niniejszy fragment pochodzi z serii dzieł zebranych autora, gdzie pojawiły się reprinty jego prac. W tomie 3 wydano jego pierwszą część na temat Kujaw. W cytowanym fragmencie autor pisze o ludności Kujaw, ich fizjonomii, usposobieniu, itd.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, 3/1/0/12/54
-
-
-
-
-
Pamiętnik pióra Waleriana Łukasińskiego spisany został w latach 60 XIX wieku w twierdzy szlisselburskiej. Są to jego własne wspomnienia z przeżytych chwil, jak również refleksje nad sytuacją polityczną zarówno w konstytucyjnym okresie Królestwa Polskiego, jak również w latach 1861-1863. Niżej zaprezentowany tekst źródłowy jest fragmentem Pamiętnika, w którym autor opisuje Wielkiego Księcia Konstantego, jego wady, jak również wspomina o rodzajach policji, jaka funkcjonowała w Warszawie.
George Dawe, Wielki książę Konstantyn. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
-
-
Wspomnienia Ułana z 1863 roku spisane zostały przez Walerego Przyborowskiego i wydane pod pseudonimem Zygmunt Lucjan Sulima. Jest to, częściowo, próba przywołania i zrelacjonowania wydarzeń, w jakich Przyborowski brał udział w czasie powstania styczniowego, częściowo zaś próba zapisania historii tegoż powstania. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem Wspomnień…i ukazuje trudności organizacyjne powstania styczniowego oraz zwraca uwagę na stojące w opozycji do siebie ugrupowania, a także charakteryzuje je pokrótce.Walerian Przyborowski. "Nowości Illustrowane", 20/1911 via Wikimedia Cammons.
-
-
-
-
-
Przedstawione źródło to przemówienie księcia Ferdynanda Radziwiłła krytykującego w Landtagu, pruskim sejmie krajowym, działalność Komisji Kolonizacyjnej. Przemówienie było jego ostatnim wygłoszonym w Izbie Panów. Do przemówienia księcia sprowokował raport Komisji Kolonizacyjnej, omawiany 9 i 10 kwietnia 1918 r. Przemawiający wówczas niemieccy politycy podkreślali brak lojalności Polaków i konieczność zabezpieczenia wschodnich granic Rzeszy. Minister spraw wewnętrznych Wilhelm Drews Prus stwierdził nawet, że utrzymanie granic Rzeszy było warunkiem koniecznym dla spełnienia oczekiwań Polaków.
-
-
-
-
-
-
Od drugiej połowy 1904 r. Rosja, w tym Królestwo Polskie, ogarnięta była wrzeniem rewolucyjnym. Dochodziło do licznych manifestacji ulicznych i strajków. Napady, rabunki, strzelaniny, a nawet ataki z użyciem materiałów wybuchowych nie były niczym niezwykłym. Pod koniec maja 1905 r. Warszawą wstrząsnęła kolejna fala przemocy, która przeszła do historii pod nazwą „pogromu alfonsów”. Od 24 maja przez kilka dni rzemieślnicy i robotnicy przeważnie żydowskiego pochodzenia napadali na złodziei, stręczycieli, paserów i oszustów, niszcząc jednocześnie lokale związane ze środowiskiem przestępczym lub płatnymi usługami seksualnymi. Wydarzenia te wpisują się w szerszy kontekst ruchów rewolucyjnych na ziemiach polskich w latach 1905–1907, rosnących w siłę ruchów robotniczych (m.in. Polskiej Partii Socjalistycznej), prostytucji, środowisk przestępczych i społecznego marginesu w ogóle oraz roli przemocy na ziemiach zaboru rosyjskiego na przełomie XIX i XX w.„Pogrom alfonsów” w 2023 r. stał się przewodnim tematem cieszącego się dużą popularnością serialu „Polowanie na ćmy” w reżyserii Michała Rogalskiego. Tekst źródła to artykuł, który w związku z dramatycznymi wydarzeniami w Warszawie w maju 1905 r. ukazał się na łamach socjalistycznego pisma „Naprzód”.
-
-
-
-
-
-
-
-
Po
II wojnie światowej, w wyniku konferencji jałtańskiej i poczdamskiej, granice
Polski zostały przesunięte na zachód. Polska straciła swoje wschodnie tereny
(Kresy), które zostały przyłączone do Związku Radzieckiego, a w zamian
otrzymała ziemie wcześniej należące do Niemiec, znane jako Ziemie Odzyskane. Przymusowa
repatriacja ludności niemieckiej z Polski po II wojnie światowej, znana również
jako przymusowe wysiedlenia Niemców, obejmowało przesiedlenie milionów Niemców
z terenów, które zostały przyłączone do Polski po wojnie. Była to część
szerszej polityki repatriacyjnej, która dotyczyła zmian granic w Europie
Środkowej i Wschodniej. Z jednej strony była ona uzasadniana koniecznością
stworzenia jednorodnego etnicznie państwa oraz rekompensatą za straty wojenne.
Z drugiej strony, wysiedlenia te były źródłem ogromnych cierpień ludzkich i są
oceniane jako przykład przymusowej migracji na masową skalę, który miał poważne
konsekwencje humanitarne. Prezentowany poniżej okólnik dotyczy drugiej fazy,
tego procesu przypadającej na lata 1946–1947.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/727 -
-
W latach 20 XX w. sytuacja włókniarzy w łódzkich fabrykach była trudna i napięta. Łódź była wówczas głównym ośrodkiem przemysłu włókienniczego w Polsce, a sytuacja ekonomiczna pracowników była zazwyczaj bardzo ciężka. Pracowali w trudnych warunkach, często przez długie godziny i za niskie płace. Życie w tamtych czasach w Łodzi było skoncentrowane wokół pracy w fabrykach włókienniczych, które były kluczowym elementem miejskiego krajobrazu. W latach 20. XX wiek umiały miejsce liczne strajki włókiennicze, których celem było poprawienie warunków pracy i zwiększenie płacy. Poniższy fragment źródła przedstawia warunki życia i pracy robotników, które stały się zarzewiem do marcowego strajku w 1927 r.Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK im. Waldemara Dońca w Łodzi. Cyfrowa Kronika Łodzi - archiwum Towarzystwa Przyjaciół Łodzi, sygn. 453/3/0/-/330
-
Niemieckie prowokacje na polskiej granicy organizowane do 31 sierpnia 1939 roku były kluczowym elementem operacji propagandowej, mającej na celu uzasadnie nieniemieckiej inwazji na Polskę. Najbardziej znanym incydentem była tzw. „prowokacja gliwicka” (Gleiwitzer Zwischenfall). Niemcy wykorzystali te prowokacje jako pretekst do rozpoczęcia inwazji na Polskę 1 września 1939 roku. Adolf Hitler w swoim przemówieniu do Reichstagu twierdził, że Niemcy muszą odpowiedzieć na polskie agresje, co było całkowicie sfabrykowane. Niemniejszy artykuł prezentuje inne podjęte przez agresorów działań.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/8/6444
-
WXIX wieku zarówno Galicja, jak i Irlandia borykały się z dużym poziomem biedy i ubóstwa, jednak z różnych powodów. W Galicji, która była ówcześnie częścią zaboru austriackiego, bieda wynikała głównie z opresyjnej polityki zaborcy, wysokich podatków oraz braku inwestycji i rozwoju gospodarczego. Chłopi byli często zadłużeni i zmuszeni do pracy na polach szlachty, co jeszcze bardziej pogłębiało ich biedę. Natomiast w Irlandii, bieda była wynikiem głównie struktury społeczno-ekonomicznej związanej z systemem dziedziczonego ziemiaństwa, który doprowadził do głodu i emigracji w czasie Wielkiego Głodu (potato famine) w latach 1845-1852. Irlandia była uzależniona od rolnictwa, a głównym produktem był ziemniak, który był podstawowym pokarmem dla biednych mieszkańców. Głód spowodowany zarazą ziemniaka spowodował śmierć setek tysięcy ludzi oraz emigrację milionów Irlandczyków. Irlandczycy mieli także ograniczone prawa polityczne, co utrudniało walkę o poprawę warunków życia, ponadto często płacili wysokie czynsze angielskim właścicielom ziemskim. Fragment Nędza Galicyi… dotyczy właśnie porównania niedoli mieszkańców tych dwóch rejonów.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/6/2285a
-
-
-
-
Atak Hitlera na Polskę rozpoczął II wojnę światową 1 września 1939 roku. Niemieckie wojska, stosując strategię Blitzkriegu, szybko przekroczyły granice, wykorzystując czołgi i lotnictwo. Polska armia, mimo bohaterskiej obrony, była słabo przygotowana do walki z potęgą niemiecką. Fragment dziennika Jędrzeje Moraczewskiego z 5 września opisuje nie tylko wydarzenia poprzedzające wybuch wojny, ale także przedstawia osobiste odczucia autora.
Jędrzej Moraczewski. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
-
-
Koniec pańszczyzny w Polsce nastąpił w XIX wieku i był rezultatem wielu czynników, w tym zmieniających się warunków ekonomicznych, rosnącej presji społecznej oraz wpływów idei oświeceniowych i rewolucyjnych. W zaborze austriackim, w Galicji, pańszczyzna została zniesiona podczas Wiosny Ludów w 1848 roku. Cesarz Ferdynand I ogłosił zniesienie poddaństwa i pańszczyzny. Broszura Juliana Kamińskiego skierowana była do uwłaszczonych chłopów i miała na celu pomóc im odnaleźć się w nowej sytuacji.Kmiotek, CC0 via Wikimedia Commons.
-
-
W okresie międzywojennym Polska borykała się z poważnym problemem analfabetyzmu. Wysoki poziom analfabetyzmu był wynikiem ubóstwa, braku dostępu do edukacji w niektórych regionach oraz historycznych nierówności społecznych. Po zakończeniu II wojny światowej Polska stanęła przed wyzwaniem odbudowy zniszczonego kraju, w tym systemu edukacji. Władze komunistyczne, które objęły władzę po wojnie, uznały likwidację analfabetyzmu za kluczowy element budowy nowego społeczeństwa. W 1949 roku wprowadzono ustawę o likwidacji analfabetyzmu, która nałożyła obowiązek nauki czytania i pisania na analfabetów i półanalfabetów w wieku od 14 do 50 lat. W efekcie, w latach 50. i 60. XX wieku liczba analfabetów w Polsce znacznie spadła, a poziom wykształcenia społeczeństwa wzrósł, co przyczyniło się do modernizacji kraju i większej integracji społecznej. Fragment ustawy o likwidacji analfabetyzmu przedstawia sposoby organizowania nauki.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/5040 -
-
-
-
Po zakończeniu II wojny światowej Polskie Radio odegrało kluczową rolę w propagandowej działalności nowej władzy. Wśród programów, które zdobyły ogromną popularność znajdowała się audycja „Fala 49”, stworzona w 1949 roku. Audycja ta pełniła propagandową rolę, nie tylko przedstawiając wyższość ustroju komunistycznego nad demokratycznym. Dodatkowo ze względu na sztucznie wykreowaną wizję wolności słowa, za sprawą przesyłanych do redakcji listów zbierano informacje o obywatelach. Prezentowany poniżej list jest przykładem otwartości autora, który informuje o sposobie werbowania go w struktury UB.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/8/5516
-
25 stycznia 1943 r. ppłk Tadeusz Zakrzewski skierował służbowe pismo do Szefa Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza, płk. Stanisława Gano. Zakrzewski wyraził życzenie, aby jego analizy dotarły bezpośrednio do generała Władysława Sikorskiego, pełniącego funkcję Naczelnego Wodza i premiera, a także do ministra spraw zagranicznych. W liście tym przedstawił swoje przemyślenia dotyczące polskiej polityki zagranicznej i roli Wojska Polskiego w trakcie II wojny światowej.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na emigracji, sygn. 3/21/0/-/174
-
-
List autorstwa Jędrzeja Moraczewskiego, wybitnego polskiego polityka związanego z ruchem socjalistycznym, który pełnił funkcję premiera Polski w 1918 roku. W tym liście, skierowanym do Ignacego Mościckiego, Prezydenta RP, wyraża on swoje przemyślenia i troski dotyczące sytuacji politycznej Polski tuż przed wybuchem II wojny światowej. Moraczewski, będąc osobą zaangażowaną w walkę o niepodległość Polski, czuł się odpowiedzialność za przyszłość kraju. W liście krytykuje ówczesny rząd za brak efektywności oraz wskazuje na konieczność zmian, aby wzmocnić morale narodu i przygotować Polskę na nadchodzącą wojnę z Niemcami. Podkreśla, że siła moralna społeczeństwa jest kluczowa do przetrwania w obliczu niemieckiej przewagi materialnej, i apeluje o powrót do polityki demokratycznej, reform społecznych oraz stworzenie rządu, który cieszyłby się zaufaniem wszystkich warstw społecznych.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Instytut Józefa Piłsudskiego, sygn. 3/22/0/-/510 -
Uniwersytety cieszyły się dużym prestiżem jako instytucje kształtujące przyszłych liderów politycznych, naukowców, artystów i urzędników. Były postrzegane jako bastiony niezależnej myśli i debaty publicznej, co czyniło je wpływowymi ośrodkami w życiu społecznym. Cieszyły się pewnym stopniem autonomii, co pozwalało im na prowadzenie badań naukowych i działalności edukacyjnej niezależnie od bezpośredniego wpływu państwa. Jednakże ta autonomia była często przedmiotem debat, zwłaszcza w kontekście napięć politycznych. Przykładem takiej ingerencji w autonomie uniwersytetu jest list premiera Władysława Sikorskiego do rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego po rozróbach ulicznych po zamachu na prezydenta Gabriela Narutowicza, w których brali udział także studenci.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/10/3501
-
-
-
-
-
W1933 roku Polska znajdowała się w trudnej sytuacji politycznej zarówno na arenie wewnętrznej, jak i międzynarodowej. Kraj był rządzony przez obóz sanacyjny, który po zamachu majowym w 1926 roku wprowadził autorytarne rządy, ograniczając demokrację parlamentarną. Władza koncentrowała się w rękach Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników, którzy starali się zapewnić stabilność kraju w obliczu trwającego kryzysu gospodarczego. Polska zmagała się z wysokim bezrobociem i problemami finansowymi wynikającymi z wielkiego kryzysu. Na arenie międzynarodowej sytuacja Polski była równie skomplikowana. W styczniu1933 roku Adolf Hitler doszedł do władzy w Niemczech, co stanowiło poważne zagrożenie dla Polski, biorąc pod uwagę rewizjonistyczne aspiracje nazistów. Polska prowadziła politykę „równowagi” wobec Niemiec i Związku Radzieckiego, starając się unikać zbytniego zbliżenia do którejkolwiek z tych potęg. W 1932roku Polska podpisała pakt o nieagresji z ZSRR, co miało na celu zapewnienie stabilności na wschodniej granicy. Jednak wzrastające napięcia w Europie stawiały Polskę przed wyzwaniami, które w kolejnych latach miały się jeszcze nasilić. Fragment wspomnień Alfreda Wysockiego pokazuje opinie Józefa Piłsudskiego na temat sytuacji politycznej Polski w 1933 r.
Narodowe Archiwum Cyfrowe. Instytut Józefa Piłsudskiego, sygn. 22-334-3 -
-
Podczas tworzenia się Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), działalność agenturalna miała kluczowe znaczenie dla władzy komunistycznej. Po zakończeniu II wojny światowej, Polska znalazła się pod silnym wpływem ZSRR, co sprzyjało tworzeniu systemu opartego na strachu i kontroli społecznej. Donosicielstwo stało się narzędziem, które umożliwiało władzy monitorowanie obywateli oraz tłumienie wszelkich opozycyjnych działań. Władze PRL promowały ideę lojalności wobec państwa, co w praktyce oznaczało, że wielu ludzi czuło presję do informowania na swoich sąsiadów, współpracowników czy nawet członków rodziny. Agentura, czyli sieć informatorów i współpracowników bezpieki, odgrywała kluczową rolę w ujawnianiu potencjalnych zagrożeń dla systemu komunistycznego, a także w eliminacji rzeczywistych i wyimaginowanych przeciwników politycznych. Zjawisko to miało poważne konsekwencje społeczne, prowadząc do atmosfery podejrzliwości i nieufności. Wiele osób, które były nieprzychylne władzy lub miały inne poglądy, doświadczało represji, co przyczyniło się do kształtowania się głęboko zakorzenionego strachu w społeczeństwie polskim. W konsekwencji, zjawisko to miało długofalowe skutki dla relacji międzyludzkich oraz dla rozwoju życia społecznego i politycznego w Polsce. Niemniejsze źródło pokazuje, jak funkcjonowała praca z agenturą.Milicjant przy radiowozie Fiat 125p. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Archiwum Grażyny Rutowskiej, sygn. 3/40/0/16/16
-
-
Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz (następnie umownie Auschwitz-Birkenau) powstał w 1940 roku jako miejsce represjonowania Polaków uczestniczących w działaniach przeciwko okupantowi. Wzorowany był na podobnych instytucjach, które na terenie Rzeszy tworzono właściwie od początku istnienia reżimu hitlerowskiego. Z czasem obóz macierzysty założony na terenie dawnych koszar w Oświęcimiu rozrósł się do rozmiarów kompleksu złożonego z trzech zasadniczych części: Auschwitz I, Auschwitz II Birkenau i Auschwitz III Monowitz. Niemcy prześladowali tam ludzi różnego pochodzenia. Oprócz funkcji obozu koncentracyjnego zaczął pełnić rolę jednego z głównych ośrodków zagłady europejskich Żydów.Tory kolejowe, wartownia i brama główna Auschwitz II. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej to oficjalna nazwa obozu internowania i pracy przymusowej utworzonego 12 lipca 1934 roku na mocy rozporządzenia z mocą ustawy wydanego 17 czerwca tegoż roku przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Decyzja ta była bezpośrednim następstwem zamordowania ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego przez działacza Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Do końca istnienia II Rzeczypospolitej na mocy decyzji administracyjnych osadzano w nim na okres bezterminowy różne grupy przeciwników obozu sanacyjnego. Oprócz ukraińskich nacjonalistów byli to między innymi komuniści, działacze endecji i ruchu ludowego, podejrzani o przestępstwa gospodarcze, a nawet dotychczasowi zwolennicy władzy, jak na przykład osadzony za krytykę polityki zagranicznej piłsudczykowski publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz. Zdaniem części historyków Bereza Kartuska była faktycznie obozem koncentracyjnym, wzorowanym na utworzonym w 1933 roku przez hitlerowców obozie w Dachau.
Pocztówka wydana przez Międzynarodową Organizację Pomocy Rewolucjonistom we Francji. Domena publiczna via Wikimedia Cammons. -
Budowę stalinowskiego aparatu represji Polski Ludowej (określanego potocznie jako Urząd Bezpieczeństwa) rozpoczęto jeszcze w okresie tak zwanej „Polski Lubelskiej”, w drugiej połowie 1944 roku. W jego skład wchodziły wszystkie jednostki podlegające Resortowi, a następnie Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego składające się na sieć wojewódzkich, miejskich i powiatowych placówek. Ponadto ramach struktur funkcjonowały wojska wewnętrzne (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego) i organy porządkowe, takie jak Milicja Obywatelska. Po odwilży październikowej w 1956 roku rolę tajnej policji i aparatu represji przejęła Służba Bezpieczeństwa, będąc częścią Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Przytoczony fragment jest częścią pracy dyplomowej poświęconej dziejom systemu szkolenia kadr, obronionej w głównej placówce edukacyjnej aparatu represji Polski Ludowej – Wyższej Szkole Oficerskiej im. Feliksa Dzierżyńskiego.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/2019-2 -
-
Polska Kronika Filmowa była cotygodniowym pasmem emitowanym w kinach i w telewizji w latach 1944-1994. Jej zadaniem było dokumentowanie najważniejszych wydarzeń z dziejów Polski Ludowej i jej życia politycznego, społecznego oraz gospodarczego. Jednocześnie była ona ważnym instrumentem propagandowym, szczególnie w okresie stalinowskim (1944-1956). Sporadycznie na jej łamach wyświetlano także materiały pochodzące z kronik zagranicznych, w tym ze świata zachodniego.Pochód pierwszomajowy. Narodowe Archiwum Cyfrowe. Wojskowa Agencja Fotograficzna, sygn. 3/39/0/-/2266
-
-
Prymas Polski Stefan Wyszyński został uwięziony przez władze komunistyczne 25 września 1953 roku i przebywał w różnych miejscach internowania do 26 października 1956 roku, kiedy to zwolniono go na fali październikowej odwilży. Rezultatem było zawarcie tzw. małego porozumienia pomiędzy przedstawicielami państwa i Kościoła, co miało miejsce w niecałe 8 grudnia. Zaprezentowany materiał wyemitowano zaś jeszcze na początku listopada.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Archiwum Fotograficzne Stanisława Porębskiego, sygn. 3/43/0/-/33
-
Konstanty Rokossowski był synem polskiego kolejarza, który w czasie rosyjskiej wojny domowej związał swoją karierę z ruchem bolszewickim i jego siłami zbrojnym. Padł ofiarą czystek stalinowskich w drugiej połowie lat trzydziestych i został skazany na pobyt w łagrze. W okresie II wojny światowej po uwolnieniu i przywróceniu do służby w Armii Czerwonej (od 1946 roku Armii Sowieckiej) doszedł do stopnia marszałka Związku Sowieckiego oraz funkcji dowódcy frontu. W 1949 roku, oficjalnie na prośbę Bolesława Bieruta, oddelegowany do służby w Polsce Ludowej. Otrzymał stopień marszałka Polski i objął szereg kluczowych stanowisk, między innymi wicepremiera i ministra obrony narodowej, a także członka Biura Politycznego KC PZPR. Był to najbardziej wyrazisty przykład zjawiska oddelegowywania oficerów Armii Sowieckiej do służby w ludowym Wojsku Polskim. Marszałek pozostał w Polsce do końca 1956 roku, kiedy na fali październikowej odwilży powrócił do Związku Sowieckiego, gdzie był między innymi wiceministrem obrony narodowej.
Rokossowski z sowieckimi marszałkami, Iwan Koniew (po lewej) i Gieorgij Żukow (po prawej) w Warszawie, 1955. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Polska Kronika Filmowa (PKF) była cotygodniowym pasmem emitowanym w kinach i w telewizji w latach 1944-1994. Jej zadaniem było dokumentowanie najważniejszych wydarzeń z dziejów Polski Ludowej i jej życia politycznego, społecznego oraz gospodarczego. Jednocześnie była ona ważnym instrumentem propagandowym, szczególnie w okresie stalinowskim(1944-1956). Zwłaszcza w okresie stalinowskim wykorzystywano ją do budowania negatywnego obrazu świata zachodniego. Sporadycznie na jej łamach wyświetlano także materiały pochodzące z kronik zagranicznych, w tym z krajów kapitalistycznych. Niniejsze nagranie dotyczy tzw. bikiniarzy.
Bikiniarze. Narodowe Archiwum Cyfrowe. Archiwum fotograficzne Zbyszka Siemaszki, sygn. 3/51/0/6.20/186 -
W okresie II wojny światowej Niemcy hitlerowskie szeroko wykorzystywały pracę robotników przymusowych pochodzących z różnych krajów okupowanych. Proceder ten, będący faktycznie częścią aparatu represji, objął kilkanaście milionów osób. Jednym z jego celów było pozyskanie siły roboczej na potrzeby gospodarki osłabionej wskutek wcielenia ogromnych rzesz niemieckich mężczyzn do Wehrmachtu. Wykorzystanie polskich robotników przymusowych rozpoczęło się jeszcze jesienią 1939 roku i początkowo objęło jeńców wojennych oraz osoby zamieszkałe na terenach włączonych bezpośrednio do Rzeszy. Od 1940 roku do Niemiec wysyłano także mieszkańców Generalnego Gubernatorstwa. Pomimo, że wysyłki te zazwyczaj miały charakter przymusowy to zwłaszcza w początkowym okresie próbowano doprowadzić do dobrowolnego zgłaszania się ludności polskiej, czemu służyły między innymi różne formy propagandy.
Lehmann Gerhard, Plakat propagandowy zachęcający do wyjazdu na prace rolne do Rzeszy. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 2-5938 -
-
W XIX wieku wylewy Wisły stanowiły poważny problem dla mieszkańców terenów nadwiślańskich, powodując liczne zniszczenia i straty. Częste i intensywne opady deszczu, a także topniejący śnieg skutkowały podnoszeniem się poziomu wody, co prowadziło do zalewania pól uprawnych, domów i infrastruktury. Skutki wylewów Wisły były wieloaspektowe. Zniszczenia w rolnictwie prowadziły do głodu i ubóstwa w regionach dotkniętych powodzią, natomiast zniszczenia w miastach wpływały na gospodarkę lokalną, dokonując spustoszenia w handlu i rzemiośle. W odpowiedzi na te kryzysy, władze podjęły działania mające na celu przeciwdziałanie wylewom. Wprowadzono regulację koryta rzeki, budowę wałów przeciwpowodziowych oraz systemów hydrotechnicznych, które miały na celu kontrolowanie przepływu wody i zabezpieczenie terenów przed zalewami.A. Gierymski, Brzeg Wisły pod Płockiem. Domena publiczna via Muzeum Narodowe w Warszawie.
-
Na początku XX wieku w fabrykach powszechne były nierówności płacowe, szczególnie między mężczyznami a kobietami. Kobiety zarabiały znacznie mniej niż mężczyźni, nawet wykonując podobną pracę. Ich praca była często postrzegana jako dodatkowy dochód do wynagrodzenia męża lub ojca, co wpływało na zaniżenie ich płac. W przemyśle cukrowniczym kobiety pracowały głównie sezonowo, a ich wynagrodzenia były niepokojąco niskie. Ponadto młodociani pracownicy często zarabiali więcej niż dorosłe kobiety, co dodatkowo podkreślało nierówności płacowe. Niestabilność sezonowego zatrudnienia oraz brak regularnych świadczeń utrudniały kobietom i ich rodzinom osiągnięcie stabilności finansowej. Prezentowany poniżej fragment książki, będącej pochodną przeprowadzonej wśród robotników ankiety opisuje różnice w wynagrodzeniach.Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zbiór fotografii Lwowa i okolic, sygn. 3/41/0/-/644
-
-
-
-
-
-
W XIX wieku, w wyniku przemian społecznych i gospodarczych, zaczęły się organizować ruchy feministyczne, które postawiły sobie za cel walka o prawa wyborcze, edukację oraz równouprawnienie w zakresie pracy. Kluczowym momentem było przyznanie kobietom praw wyborczych w wielu krajach w pierwszej połowie XX wieku. Niniejsze źródło przedstawia jedno z wydarzeń na drodze do równouprawnienia Polek.
Prawa wyborcze dla kobiet. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Dzieła wszystkie. Krakowskie Oskara Kolberga jest pokłosiem pracy autora nad zbieraniem materiałów dotyczących kultury ludowej i folkloru poszczególnych regionów dawnej Rzeczypospolitej, przedrozbiorowej. Wydanych zostało w sumie 86 tomów, w których opisywane są kolejne regiony, ludzie je zamieszkujący oraz ich kultura, tradycje, ubiory czy wierzenia. W poniższym fragmencie tekstu źródłowego autor opisuje tradycje i obrzędy, jakie spotkać można było jeszcze pod koniec XIX wieku w Krakowie.
Piotr Stachiewicz, Krakowska panna młoda. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Dziennik Syberyjski autorstwa Juliana Glaubicza Sabińskiego jest dziennym zapisem, na bieżąco, wszystkiego, co spotkało autora w drodze na Syberię, jak również gdy dotarł już na miejsce zesłania. Jest to niezwykle interesujące i cenne źródło, gdyż, w przeciwieństwie do wspomnień spisywanych z perspektywy czasu, dziennik był zapisem wrażeń bieżących. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem Dziennika, w którym autor opisuje swoje niedowierzanie sytuacją, w jakiej się znalazł i próbuje sobie z tą trudną chwilą poradzić. Fragment ten jest przepełniony emocjami, ale ukazuje jednocześnie stan mentalny większości tych, którzy zsyłani byli na Syberię.Aleksander Sochaczewski, Pożegnanie Europy. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Wspomnienia z Powstania 1863 i pobytu na Syberji, autorstwa Henryka Samborskiego wydane zostały w 1917 roku w Warszawie. Zawierają one relację z uczestnictwa Samborskiego w powstaniu styczniowym, jak również opis jego pobytu na zesłaniu. To jednak nie wszystko, co autor zawarł w swoich Wspomnieniach, ponieważ ostanie strony publikacji zawierają, m.in. porównanie ruchu 1863 roku do ruchu roku 1905, spis uczestników powstania styczniowego, o których jest mowa w książce, a także kopie rozkazów, jakie otrzymywali powstańczy od dowództwa. Niżej przedstawiony tekst źródłowy jest fragmentem Wspomnień, w których Henryk Samborski opisuje swoje perypetie z systemem edukacji, ze szkołami, a także z nauczycielami.Arthur Grottger, Szkółka wiejska we Wróblewicach. Domena publiczna via Wiikimedia Cammons.
-
Pisma Henryka Sienkiewicza. Listy z podróży to zbiór reportaży spisanych przez polskiego laureata Nagrody Nobla, Henryka Sienkiewicza, w których relacjonuje on swoją podróż z Londynu do Liverpoolu, rejs po oceanach, pobyt w Nowym Jorku oraz podróże po Stanach Zjednoczonych. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem Listów z podróży, w których autor porównuje Nowy Jork z wielkimi miastami europejskimi oraz polskimi, skupiając się głównie na ich symbolach.Dongge Zhang, Slumsy Five Points w XIX-wiecznym Nowym Jorku. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
-
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich był wydawany w Warszawie w latach 1880–1902 i zawierał hasła geograficzne, głównie miejscowości, związanych z terenem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Prezentowany niżej fragment pochodzi z drugiego tomu Słownika… i jest fragmentem hasła „Grochowiska”, w którym opisana jest miejscowość oraz krótka jej historia.Bitwa pod Grochowiskami. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Podróż do Polski, Svena Jonasa Stille, obywatela Szwecji, została spisana i opublikowana w 1831 roku. Stille wraz z dwoma kompanami wyprawili się do Polski, aby wspomóc Polaków w trakcie powstania listopadowego. Niżej przedstawiony fragment Podróży dotyczy momentu postawienia przez nich stóp na ziemi polskiej, jak i charakterystyki Polski z perspektywy silnie martyrologicznej.Karol Malankiewicz, Bitwa pod Ostrołęką. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Tekstem źródłowy jest jednym z wierszy Karola Szajnochy, przedrukowanym jako motto Pism Karola Balińskiego. To wiesz o charakterze refleksyjnym, patriotycznym i martyrologicznym. Nieznana jest data jego powstania, lecz, prawdopodobnie, pochodzi on z lat 40 XIX wieku.
Karol Szajnocha. Zbiory Specjalne, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, nr inw. BZS.RKPS.2029.175
-
Z doli i niewoli Elżbiety Tabeńskiej to wspomnienia z czasów powstania styczniowego, jej podróży oraz pobytu na Syberii, napisane z perspektywy czasu, wydane w 1897 roku w Krakowie. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem tychże wspomnień, w których autorka opisuje swoje zupełnie przypadkowe spotkanie z kilkoma powstańcami, którzy prezentowali sobą obraz straszliwej nędzy.Ranni powstańcy styczniowi. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Katorżnicy. Obrazki Syberyjskie to wspomnienia z zesłania Szymona Tokarzewskiego, w których opisuje powody, dla których skazano go na katorgę, jak również relacjonuje zetknięcie się z innymi katorżnikami, podobnie jak on, skazanymi na ciężkie roboty. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem wspomnień Tokarzewskiego, w którym zwraca uwagę na znaczenie słowa „Sybir”, jego odbiór przez społeczeństwo polskie, a także o listownym kontakcie z bliskimi.Feliks Władysław Jasiński, Zesłanie na Syberię. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
-
-
-
Prawda. Tygodnik Polityczny, Społeczny i Literacki - tygodnik wydawany w latach 1881 - 1915 w Warszawie, wydawany i redagowany do 1902 roku przez Aleksandra Świętochowskiego. Niżej prezentowany tekst jest fragmentem artykułu charakteryzującego galicyjskich włościan oraz szukającego przyczyn ich nędzy, której źródła, jak przypuszcza autor, należy doszukiwać się w uwłaszczeniu chłopów.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/8/5788
-
Opis Warszawy sporządzony przez Anglika Georga Burnetta, który był w Polsce w 1805 r. jako nauczyciel angielskiego u hrabiego Stanisława Kostki Zamojskiego.
Ulica Nowy Świat w Warszawie w II połowie XIX wieku. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Fragment pamiętników Rocha Sikorskiego, zubożałego szlachcica i mieszczanina z Bielska Podlaskiego, zawierający wspomnienia z okresu panowania pruskiego w Bielsku Podlaskim. Podlasie po III rozbiorze Rzeczypospolitej znalazło się przez okres 12 lat (1795-1807) pod władzą Prus jako część utworzonych Prus Nowowschodnich.Bielsk w 1912 r. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.
-
Podobnie jak to miało miejsce w Związku Sowieckim i innych krajach totalitarnych oraz autorytarnych, Polska Ludowa od początku wykorzystywała narzędzia wizualne w tworzeniu własnej propagandy. Plakaty, reprezentujące często wysoki poziom artystyczny, są znakomitym źródłem do badania powojennego życia politycznego ze szczególnym uwzględnieniem oficjalnego przekazu. Ich interpretacja wymaga oczywiście „przebicia się” przez filtr propagandy, to jest zrozumienia celu, który przyświecał twórcom i ich zleceniodawcom, czyli władzy.Powrót nad Odrę i Bałtyk. Plakaty ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie, red. T. Skoczek, Warszawa 2015, s. 38-39.
-
-
Utwór Mariana Hemara oddaje nastroje Polaków po ucieczce Naczelnego Wodza Edwarda Śmigłego-Rydza, w dn. 17 września 1939 z walczącej jeszcze Polski do Rumunii.
Marian Hemar. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-K-1508-1
-
-
-
-
-
Przedstawione źródło to Wspomnienia i relacje z lat 1937–1944 autorstwa Józefa Sygieta. Józef Sygiet „Jan” był działaczem ludowym i jednym z najbardziej znanych dowódców Batalionów Chłopskich. Sam Józef Sygiet – podobnie jak ogromna większość członków BCh – pochodził z rodziny chłopskiej. Dowodzony przez niego Oddział Partyzancki BCh działający na Kielecczyźnie zasłynął wieloma brawurowymi akcjami. Najbardziej znaną z nich – i jedną z najsłynniejszych akcji BCh w Polsce w ogóle – był atak na garnizon niemiecki w Szczekocinach. Oddział „Jana” przeprowadzał także zamachy na polskich urzędników i policjantów kolaborujących z okupantem, przechwytywał transporty z żywnością, otwarcie walczył z hitlerowcami pacyfikującymi wsie. Za czasów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Józef Sygiet za swoją działalność okupacyjną był prześladowany i więziony[1]. Przedstawiony fragment Wspomnień i relacji Józefa Sygieta „Jana” dotyczy spraw organizacji oddziału, kwestii postępowania okupanta wobec mieszkańców wsi, a przede wszystkim wspomnianego ataku na niemiecki posterunek w Szczekocinach, który uchodzi za dowód na próbę zjednoczenia wszystkich, różnych ideologicznie i politycznie oddziałów partyzanckich przed akcją „Burza”.
-
Radio Wolna Europa to amerykańska rozgłośnia powstała w 1949 roku, u progu tak zwanej Zimnej Wojny, w celu rozpowszechniania informacji do tych części świata, gdzie swobodny przepływ informacji był z różnego powodu ograniczony. Początkowo główną formą działalności rozgłośni było nadawanie audycji do krajów Bloku Wschodniego, gdzie miejscowe władze w różny sposób usiłowały je zagłuszać. Istniejąca w latach 1952-1994 Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa miała siedzibę w Monachium. Jej funkcjonowanie jest nierozerwalnie związane z osobą emisariusza rządu londyńskiego z okresu II wojny światowej Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Przez cały okres istnienia Polski Ludowej było to najchętniej słuchane w kraju radio zagraniczne. Załączony materiał zawiera wystąpienie Alfreda Sasa-Korczyńskiego – oficera Armii Krajowej, który pełnił funkcję tłumacza zarówno w czasie rozmów w sprawie kapitulacji Powstania Warszawskiego (oficjalnie określonej jako „przerwanie działań wojennych”), jak i podczas późniejszej wizyty Tadeusza Bora-Komorowskiego w kwaterze dowódcy wojsk niemieckich Ericha von dem Bacha-Zalewskiego. Wypowiedź stanowi polemikę wobec artykułu Tadeusza Pajdy, opublikowanego w będących organem PZPR „Expressie Wieczornym”.
-
List Jana Baudouina de Courtenay do Jana Rozwadowskiego z 15.09.1917r. Autor listu jak i adresat byli znanymi w Europie slawistami, wykładowcami akademickimi. Baudouin de Courtenay mieszkał wówczas w Petersburgu gdzie pracował naukowo. List powstał w przeddzień wybuchu rewolucji październikowej i obrazuje trudną sytuację społeczną w Rosji. Miała ona miejsce w czasie rządów Aleksandra Kiereńskiego, który przejął władze po obaleniu caratu. Z listu tego możemy się dowiedzieć o trudnej sytuacji w jakiej znaleźli się mieszkańcy kraju, w tym intelektualiści, których również dotknęła powszechna drożyzna. Po rewolucji bolszewickiej w 1918 r. Baudouin de Courtenay wraz z rodziną przeniósł się do Polski gdzie został wykładowcą nowo powołanego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
List otwarty studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie tłumaczą swój sprzeciw wobec wykładów ks. prof. Kazimierza Zimmermanna, który został zatrudniony jako wykładowca socjologii. Nominacja duchownego wywołała protesty młodzieży nazywającej siebie „postępową”, która w ramach protestu jesienią 1910 r. blokowała sale wykładowe by uniemożliwić ks. Zimmermannowi prowadzenie zajęć. Na skutek tych wydarzeń senat uczelni wydalił z Uniwersytetu kilku studentów i zagroził konsekwencjami reszcie osób, które manifestowały swój sprzeciw wobec polityki władz UJ. Odezwa miała na celu wyjaśnienie stanowiska tzw. „młodzieży postępowej” i zaprezentowanie ich racji opinii publicznej.
Wincenty Witos to z pewnością najwybitniejszy w dziejach naszego kraju polityk ruchu ludowego, mąż stanu, do którego szacunek pewnie nigdy nie zgaśnie wśród Polaków, zwłaszcza wśród mieszkańców wsi. 16 września wydał do chłopów odezwę „Bracia Chłopi!”, w której apelował o wspólną pracę przy odbudowie zniszczonej ojczyzny. Odezwa ta jest politycznym testamentem, napisanym już w nowej, komunistycznej rzeczywistości. Niedługo potem, 31 października 1945 r., Wincenty Witos zmarł w Krakowie. W ostatniej drodze mogło mu towarzyszyć nawet 100 tys. ludzi.
W 1914 roku, podczas I wojny światowej, Polacy zamieszkujący tereny zaboru rosyjskiego byli zmuszeni do służby wojskowej w armii carskiej. Rosja, będąca jednym z głównych uczestników konfliktu, potrzebowała dużej liczby żołnierzy, dlatego rekrutacja obejmowała także ludność polską. Pobór Polaków do wojska carskiego odbywał się na podstawie ogólnych zasad mobilizacji obowiązujących w całym Imperium Rosyjskim. W praktyce oznaczało to, że mężczyźni w wieku poborowym (zazwyczaj od 21 do 43 lat) mogli być wezwani do służby wojskowej. Proces rekrutacji był zorganizowany i kontrolowany przez rosyjskie władze wojskowe. Polacy, którzy trafili do armii carskiej, często byli rozproszeni po różnych frontach wojennych i jednostkach, co miało na celu uniknięcie tworzenia zwartych oddziałów narodowościowych, które mogłyby sprzyjać organizowaniu się w ruch oporu lub buntu przeciwko carskiej władzy. Jednakże, warunki służby oraz stosunek władz rosyjskich do żołnierzy polskiego pochodzenia były często trudne i pełne napięć. Warto zaznaczyć, że na terenach innych zaborów (pruskiego i austriackiego) również dochodziło do poboru Polaków do armii tamtejszych państw zaborczych, co powodowało, że Polacy znajdowali się po obu stronach konfliktu, walcząc często przeciwko sobie. Prezentowane źródło to Odezwa Polskiej Organizacji Narodowej skierowana do osób, którym taki pobór do armii carskiej zagrażał.
Wojna 1812 roku, znana również jako wojna francusko-rosyjska, była częścią szerszej kampanii Napoleona Bonaparte, który postanowił zaatakować Rosję, licząc na szybkie zwycięstwo. W czerwcu 1812 roku Wielka Armia Napoleona przekroczyła Niemen i wkroczyła na terytorium Litwy, które wtedy było częścią Imperium Rosyjskiego. W początkowych fazach kampanii Francuzi szybko zdobywali teren, a Wilno zostało zajęte przez Napoleona już 28 czerwca 1812 roku. Napoleon planował zorganizować na Litwie administrację, która miała wspierać jego dalsze działania wojenne. Utworzono Tymczasowy Rząd Litewski, który miał zarządzać nowo zdobytymi terenami i mobilizować lokalną ludność do wsparcia armii francuskiej. Jednak mimo początkowych sukcesów, kampania napoleońska w Rosji zakończyła się katastrofą, głównie z powodu surowych warunków klimatycznych, długich linii zaopatrzenia i taktyki spalonej ziemi stosowanej przez Rosjan. Ostatecznie, po klęsce pod Moskwą i wycofaniu się resztek Wielkiej Armii, Litwa ponownie znalazła się pod kontrolą rosyjską. Wojna 1812 roku miała ogromne konsekwencje dla Litwy, powodując znaczne zniszczenia, straty ludnościowe i destabilizację polityczną w regionie. Fragment pośmiertnie wydanego pamiętnika autorstwa Gabrieli Puzyniny przedstawia znaczenie, jakie miała ów wojna dla zaangażowanych w nią Polaków i Litwinów oraz jej wciąż żywe wspomnienia.
Po II wojnie światowej w Polsce, tzw. bandy reakcyjne to termin używany przez władze komunistyczne do określenia grup zbrojnych i organizacji opozycyjnych, które sprzeciwiały się nowemu reżimowi. Często były to resztki Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i innych organizacji antykomunistycznych. Działały głównie w latach 1945–1950, angażując się w działalność zbrojną i sabotażową przeciwko władzom komunistycznym. Propaganda PRL intensywnie wykorzystywała termin „bandy reakcyjne” do stygmatyzowania i demonizowania przeciwników politycznych. Władze komunistyczne przedstawiały te grupy jako niebezpieczne elementy destabilizujące państwo i zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Media i kampanie propagandowe kreowały obraz członków band reakcyjnych jako przestępców i wrogów ludu, co usprawiedliwiało brutalne represje i szeroką akcję antykomunistyczną, w tym aresztowania i egzekucje. Tajny rozkaz Stanisława Radkiewicza do Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa z grudnia 1945 r. obrazuje właśnie taką działalność rzędu komunistycznego.
Po II wojnie światowej problem szabrownictwa na ziemiach poniemieckich stał się poważnym zagadnieniem społecznym i prawnym. W wyniku zmian granic, opustoszenia tych terenów oraz masowych migracji ludności dochodziło do licznych przypadków nielegalnego przywłaszczania mienia pozostawionego przez Niemców. Szabrownicy, często w poszukiwaniu wartościowych przedmiotów, plądrowali opuszczone domy, a także zrujnowane instytucje i fabryki. Zjawisko to wiązało się nie tylko z łamaniem prawa, ale również z traumami wojennymi i niewłaściwym zagospodarowaniem majątku, co utrudniało odbudowę regionów. Władze, starając się opanować sytuację, wprowadzały różne regulacje oraz podejmowały działania mające na celu ochronę majątku publicznego i prywatnego. Mimo tych działań, szabrownictwo miało długotrwały wpływ na życie społeczne i ekonomiczne tych terenów, prowadząc do konfliktów oraz powstawania nowych norm społecznych w odniesieniu do odzyskiwania mienia. Dokument wydany przez wojewodę poznańskiego jest świadectwem tego, iż taki proceder utrzymywał się wiele miesięcy po zakończeniu działań wojennych.
Przesiedlenie Polaków i Żydów z Ukraińskiej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki w 1944 roku było zorganizowane na mocy Umowy między Rządem Ukraińskiej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki (Ukraińska RSR) a Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN) podpisanej 9 września 1944 roku. Umowa ta miała na celu przesiedlenie ludności polskiej z terenów Ukrainy oraz ludności ukraińskiej z terenów Polski. W wyniku II wojny światowej i zmieniających się granic, konieczne było uregulowanie kwestii ludnościowych. Umowa była częścią większego procesu, mającego na celu stabilizację sytuacji demograficznej i politycznej w regionie. Przesiedlenie dotyczyło przede wszystkim osób, które miały obywatelstwo polskie do 17 września 1939 roku. Niniejsze obwieszczenie przedstawia warunki przesiedlenia.