Historia Polski XIX ...

Opis źródła:

Przedstawione źródło to przemówienie księcia Ferdynanda Radziwiłła krytykującego w Landtagu, pruskim sejmie krajowym, działalność Komisji Kolonizacyjnej. Ferdynand Radziwiłł (1834–1926) był synem Bogusława Radziwiłła i Leontyny z książąt Clary et Aldrigen. Oboje rodzice byli głęboko wierzącymi katolikami, angażowali się w działalność świeckich katolików Berlina. Aktywnie uczestniczyli w zakładaniu stowarzyszeń opiekujących się najbardziej potrzebującymi. Konsekwencją było przywiązanie do Kościoła bardzo wyraźne  w działalności publicznej Ferdynanda. Jego dziadkiem był Antoni Henryk Radziwiłł, zaś babką – Luiza księżniczka Hohenzollern, bratanica Fryderyka Wielkiego. Tak bliskie pokrewieństwo z pruską rodziną królewską z pewnością miało wpływ na koncepcje polityczne i sposób prowadzenia polityki przez Ferdynanda Radziwiłła. W edukacji młodego księcia położono nacisk na świetną znajomość języka polskiego, historii, literatury, kultury oraz geografii ziem polskich. Ukończył Wydział Prawa na uniwersytetach w Berlinie i Bonn. Dzięki służbie ochotniczej zdobył stopień oficerski i prawo do noszenia munduru. Sprawnie zarządzał rodzinnym majątkiem. Religijność Radziwiłłów i ugruntowane przekonania usytuowały  ich w opozycji do kanclerza Otto von Bismarcka i polityki Kulturkampfu. Konflikt na tle religijnym zmotywował Ferdynanda Radziwiłła do rozpoczęcia kariery politycznej. Ponad czterdzieści lat pełnił ważne funkcje jako parlamentarzysta wybierany przez Polaków  i występujący w ich imieniu jako poseł do Reichstagu, przewodniczący Koła Polskiego  w Reichstagu, członek Izby Panów, czyli wyższej izby pruskiego Landtagu. W 1919 r. został posłem na Sejm Ustawodawczy. Jako marszałek senior przewodniczył pierwszemu posiedzeniu tego sejmu. Jako polityk był głęboko zaangażowany w swą pracę, której celem była obrona interesów polskiego społeczeństwa. Przedstawione przemówienie Ferdynanda Radziwiłła było jego ostatnim wygłoszonym w Izbie Panów. Do przemówienia księcia sprowokował raport Komisji Kolonizacyjnej, omawiany 9 i 10 kwietnia 1918 r. Przemawiający wówczas niemieccy politycy podkreślali brak lojalności Polaków i konieczność zabezpieczenia wschodnich granic Rzeszy. Minister spraw wewnętrznych Wilhelm Drews Prus stwierdził nawet, że utrzymanie granic Rzeszy było warunkiem koniecznym dla spełnienia oczekiwań Polaków[1].

 

Miejsce wydania i polskie tłumaczenie:

Stenographische Berichte über die Verhandlungen des Preußischen Herrenhauses, t. 1,

Session 1916/18. Berlin 1918, 30. Sitzung am 10. April 1918, s. 921–923.

Radziwiłł F., Przemówienia parlamentarne 1880–1919, tłumaczenie i opracowanie naukowe

 E. Wanke, słowo wstępne J.J. Milewski, Warszawa 2023, s. 279–281.

 

Tekst źródła:

Radziwiłł F., Przemówienia parlamentarne 1880–1919, tłumaczenie i opracowanie naukowe E. Wanke, słowo wstępne J.J. Milewski, Warszawa 2023, s. 279–281.

 

Berlin, 10 kwietnia 1918. Przemówienie wygłoszone w Izbie Panów pruskiego Landtagu przy okazji obrad nad raportem Komisji Kolonizacyjnej.

 

Komisja Kolonizacyjna jest częścią antypolskiego ustawodawstwa niezgodnego z pojęciem równouprawnienia. Dlatego nie przyjmujemy do wiadomości przedstawionego tu raportu Komisji Kolonizacyjnej i protestujemy przeciwko przedłożonemu nam wnioskowi. Wniosek, żądający zabezpieczenia granic, zmierza do wywarcia na rząd nacisku, choć kanclerz jako miarodajny czynnik rządowy w Rzeszy Niemieckiej oświadczył, że w sprawie polskiej będzie trzymał się proklamacji dwóch cesarzy oraz wytycznych większości parlamentarnej. Nie sądzę, żeby większość tej Izby chciała sprzeciwić się polityce Rzeszy. Państwo polskie istnieje dopiero w zarysie, a przedstawiciele rządu cesarskiego już musieli wysłuchiwać w Brześciu Litewskim szyderstw [Lwa] Trockiego – gdzie jest król tego królestwa, gdzie są jego granice. Historia nie zna takiego przypadku, by zabezpieczano granice silnego państwa przed państwem, które granic nie ma. Serdeczna wdzięczność należy się gubernatorowi [Hansowi von] Beselerowi, który nie ustawał w trudach doprowadzenia do porozumienia i porządku  w stosunkach polskich.

Warunkiem [niezbędnym do tego,] byśmy z radością powitali wyzwolenie spod jarzma carskiego jest to, by Polska całkowicie nie zubożała. Tymczasem szerokie kręgi ludności polskiej dostały się spod deszczu pod rynnę. (Słuchajcie!) Zniesiona została jedynie część pruskich ustaw wyjątkowych. Z wdzięcznością przyjmujemy obietnice, że to się stanie, lecz  w obecnych warunkach nie można określić oświadczeń Polaków w Izbie Deputowanych mianem podnoszenia buntu. Zadaniem Koła Polskiego w Landtagu jest fortiter in re, może suaviter in modo zostało trochę przysłonięte. Dojdziemy do porozumienia, jeżeli minister spraw wewnętrznych kroczył będzie w swej godnej uwagi logice i konsekwencji po raz obranej drodze. Moi Panowie, nie możecie zaprzeczyć, że w granicach państwa pruskiego istnieje naród polski. Fakt ten tłumaczy istnienie kwestii polskiej, a zachowując chłodny rozum, należy szukać pokoju, który jednak może być jedynie pokojem sprawiedliwym. To, jak potraktowano w pokoju zawartym z Ukrainą kwestię chełmską, wywołało w całym społeczeństwie polskim największe wzburzenie. Po dyletancku dysponowano ziemiami, o których miarodajne czynniki nie mają żadnego pojęcia. Całkowicie jednolitą Litwę podzielono na dwie części, z których jedną oddano na łup bolszewickiej anarchii, a drugą zajęły wojska niemieckie.

Jako przedstawiciele Ukrainy występują przede wszystkim studenci żydowscy, a także studenci wschodnio-galicyjscy, uprawiający tę samą agitację, której ofiarą padł swego czasu namiestnik Galicji, [Andrzej hrabia] Potocki. Żywioł polski odegrał we wschodnich dziejach zupełnie inną rolę niż ukraińscy Kozacy, Tatarzy, Turcy i Mongołowie, przed którymi Polacy bronili Niemców. Za to Polakom należy się wdzięczność, w przeciwieństwie do przedstawicieli tak zwanego rządu ukraińskiego. Rząd niemiecki powinien szukać porozumienia na podstawie wytycznych wskazanych przez polską Radę Regencyjną. Najlepszym zabezpieczeniem granic będzie utworzenie państwa silnego, a nie [państwa] buforowego, w którym spotykać będą się mogli jego sąsiedzi, by je niszczyć, jak dzieje się to obecnie. Za taką przyszłość dziękujemy. Silne, witalne państwo polskie będzie szukało porozumienia z Niemcami. Będzie działało konserwatywnie i szerzyło w swoim otoczeniu kulturę.

 

Słowniczek pojęć:

Komisja Kolonizacyjna – komisja utworzona w 1886 r. z inicjatywy kanclerza Otto von Bismarcka w celu wykupywania ziemi z rąk Polaków i osadzania na niej Niemców – https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Komisja-Kolonizacyjna;3924346

Wysłuchiwać w Brześciu Litewskim szyderstw – mowa tu o negocjacjach, które doprowadziły do podpisania traktatu brzeskiego w marcu 1918 r. W delegacji rosyjskiej obecny był Lew Trocki.

Lew Trocki – (1879–1940) działacz i ideolog rosyjski, komunista, jeden z przywódców ZSRR – https://pl.wikipedia.org/wiki/Lew_Trocki  

Hans von Beseler – (1850–1921) niemiecki generał i polityk   https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/Hans%20von%20Beseler%20.html

Koło Polskie w Landtagu – nazwa polskiego klubu parlamentarnego w sejmie krajowym Prus w czasach zaborów – https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Kola-Polskie;3924094.html [dostęp dn. 10 VI 2024 r.].

Fortiter in re, może suaviter in modo – łacińskie: łagodnie w formie, może stanowczo  w rzeczy.

Minister spraw wewnętrznych – Wilhelm Draws (1870–1938), niemiecki prawnik i polityk, w latach 1917–1918 Minister Spraw Wewnętrznych Prus, od 1921 do 1937 r. prezydent Najwyższego Sądu Administracyjnego. Za: F. Radziwiłł, Przemówienia parlamentarne…, s. 281, przyp. 394.

Andrzej hrabia Potocki – (1861–1908) polityk galicyjski, ziemianin, działacz gospodarczy; zamordowany przez ukraińskiego nacjonalistę – https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Potocki-Andrzej;3961080.html  

 

Pytania do źródła.

1.Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy).

2.Jaki stosunek do istnienia Komisji Kolonizacyjnej reprezentował książę Ferdynand Radziwiłł?

3.Jakie działania chciała podjąć Komisja Kolonizacyjna w związku  z niebezpieczeństwem odrodzenia się Polski?

4.Jakie niesprawiedliwe decyzje dotyczące losu ziem I Rzeczypospolitej miały zapaść przed wystąpieniem księcia Radziwiłła 10 kwietnia 1918 r.?

5.Jakie różnice w kwestii dochodzenia swoich praw u progu kończącej się wojny dostrzega Ferdynand Radziwiłł między Ukraińcami na terenie ówczesnej Galicji  a Polakami w Prusach?

6.Jaki był stosunek polityków niemieckich do odradzającego się państwa polskiego?

7.Wymień narzędzia germanizacji i represji stosowane wobec Polaków na ziemiach zaboru pruskiego.

 

Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:

1.Co na podstawie tekstu źródłowego można wywnioskować o stosunku rządu Rzeszy Niemieckiej wobec spraw polskich?

2.Jakie warunki powinny zaistnieć, aby ułatwić Polakom odzyskanie niepodległości?

3.Za co Niemcy powinni być wdzięczni Polakom?

4.Dlaczego – zdaniem księcia Radziwiłła – powstanie silnego państwa polskiego jest w interesie Niemiec?

5.W jaki sposób próby germanizacji i represje wobec Polaków na ziemiach zaboru pruskiego mogły wpływać na rozbudzanie świadomości narodowej Polaków i proces powstawania nowoczesnego narodu polskiego?

 

Literatura pomocnicza:

Benyskiewicz J., Posłowie polscy w Berlinie w latach 1866–1890, Zielona Góra 1976.

Chamot M., Polska myśl chrześcijańsko-społeczna w zaborze pruskim w latach 1890–1918, Toruń 1991.

Dzieje Polski 1795–1918, oprac. J. Wąsicki, L. Trzeciakowski, red. J. Topolski, Warszawa 1993, s. 6–19, 40–44, 92–125, 138–139, 140–237.

Girzyński Z., Ferdynand Radziwiłł – marszałek senior Sejmu Ustawodawczego, w: Fundamenty Niepodległej. Sejm Ustawodawczy (1919–1922), red. nauk. Tenże,  J. Kłaczkow, J. Żaryn, Toruń 2020, s. 59–76.

Kaczmarek Z., Marszałkowie Senatu II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, s. 11, 34–35.

Makowski A., W poszukiwaniu koniunktury. Osadnictwo jako czynnik awansu cywilizacyjnegoPomorza Zachodniego po drugiej wojnie światowej, w: Osadnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim: mity i rzeczywistość, cz. 2: materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Zamek Książąt Pomorskich i Archiwum Państwowe w Szczecinie 5 grudnia 2002 roku, red. K. Kozłowski, Szczecin 2003, s. 149–165.

Rudnicki Sz., Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981

Trzeciakowski L., Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970, s. 73, 108.

Trzeciakowski L., Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890–1894), Poznań 1960.

Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848–1928, Warszawa 2003, s. 14, 174, 184, 252–253, 263, 267–268, 272–273, 278–281, 291–292, 308–310, 313, 403, 411–414, 416, 422–424, 431, 440, 442, 450, 455–457.

Trzeciakowski L., Prusy wobec kwestii polskiej, Poznań 1987, s. 3–8.

Trzeciakowski L., Walka o polskość miast poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964.

Wanke E., Ferdynand książę Radziwiłł (1834–1926). Życie i działalność, Warszawa 2021.

 

Najważniejsze cezury:

Omawiane przemówienie księcia Ferdynanda Radziwiłła miało miejsce w kwietniu 1918 r.  I wojna światowa dobiegała końca, a wraz z jej końcem bliskie było odrodzenie Polski. W tym samym miesiącu 1918 r. Rada Regencyjna powołała rząd Jana Kantego Steczkowskiego.  9 kwietnia odbyły się wybory do Rady Stanu Królestwa Polskiego. Miesiąc później miała miejsce bitwa pod Kaniowem, gdzie II Korpus Polski starł się na terenie Ukrainy z oddziałami niemieckimi. Polacy zostali zmuszeni do kapitulacji i wysłani w dużej części do obozów jenieckich. W lipcu w Zakopanem proklamowano przyłączenie Spiszu i Orawy do Polski. 7 października Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego, pięć dni później przejęła kontrolę nad wojskiem. 19 października powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. 25 października Wojciech Korfanty wystąpił w Reichstagu żądając, aby do Polski przyłączyć wszystkie ziemie zaboru pruskiego. 1 listopada rozpoczęły się walki o Lwów między Polakami (z udziałem młodych „Orląt lwowskich”) a Ukraińcami. 7 listopada Ignacy Daszyński stanął na czele Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Następnego dnia Józef Piłsudski zostaje przez Niemcy zwolniony z twierdzy w Magdeburgu. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała zwierzchnictwo nad wojskiem J. Piłsudskiemu. W wagonie sztabowym w Compiègne, gdzie mieściła się kwatera marszałka Francji Ferdynanda Focha, podpisano zawieszenie broni między aliantami a Niemcami. Zakończyła się I wojna światowa. Na mapie Europy pojawiły się nowe państwa, niektóre – jak Polska po 123 latach niewoli – odzyskały niepodległość.

 

Plik do pobrania: Przemówienie księcia Ferdynanda Radziwiłła

Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Karolina Maciaszek