Historia Polski XIX ...

Opis źródła:

W następstwie zbrojnej agresji na Polskę 17 września 1939 r. do Związku Sowieckiego przyłączono wschodnie województwa II Rzeczypospolitej. Były to terytoria o obszarze około 200 tys. km kw., zamieszkane przez ponad 13 mln ludzi. Pomimo że propaganda komunistyczna rozpowszechniała wersję o „wyzwoleńczym pochodzie” Armii Czerwonej i „braterskim zjednoczeniu”, to w rzeczywistości przed wojną przygotowywano podział – między III Rzeszę a ZSRR – stref wpływów w Europie, likwidację państwa polskiego i zorganizowanie podbitych terenów na wzór bolszewicki. Aby zrealizować taki plan, sowieckie służby specjalne musiały przejąć archiwa i dokumenty, potrzebne do sporządzenia specjalnych rejestrów osób uznanych za wrogów, szpiegów i dywersantów[1]. Sposób działania aparatu represji wobec Polaków na obszarach przyłączonych do ZSRR prezentuje omawiane źródło.

 

Miejsce wydania:

Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 10: Rozkaz nr 001353. Operacja proskrypcyjna NKWD 1939–1941, wybór dokumentów i redakcja naukowa J. Antoniuk, J. Bednarek, W. Chudzik, J. Karbarz-Wilińska, P. Kułakowski, M. Majewski, W. Okipniuk, D. Sałamin, J. Szapował, przekł. W. Chudzik, J. Karbarz-Wilińska, S. Koller, I. Kozłowski, K. Marczyk, słowo wstępne A. Duda, W. Zełenśkyj, Warszawa–Kijów 2020, s. 8–11.

 

Miejsce przechowywania źródła:

Wydzielone Archiwum Państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie, zespół 1, sprawa 368, k. 232–234 (kopia, maszynopis).

 

Tekst źródła:

Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 10: Rozkaz nr 001353. Operacja proskrypcyjna NKWD 1939–1941, wybór dokumentów i redakcja naukowa J. Antoniuk, J. Bednarek, W. Chudzik, J. Karbarz-Wilińska, P. Kułakowski, M. Majewski, W. Okipniuk, D. Sałamin, J. Szapował, przekł. W. Chudzik, J. Karbarz-Wilińska, S. Koller, I. Kozłowski, K. Marczyk, słowo wstępne A. Duda, W. Zełenśkyj, Warszawa–Kijów 2020, s. 9, 11.

 

Wrzesień 1939, [Kijów]. Pismo zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRS Nikołaja Gorlinskiego do ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRS Iwana Sierowa w sprawie zwiększenia etatów NKWD w południowo-wschodnich województwach II RP, okupowanych przez Armię Czerwoną.

 

Ściśle tajne

 

Do Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych USRS

Kapitana bezpieczeństwa państwowego

tow. SIEROWA

 

Zgodnie z poleceniem zast[ępcy] Narkoma Związku [Sowieckiego], komisarza bezpieczeństwa państwowego 3. rangi tow. MIERKUŁOWA, w załączeniu kieruję projekt stanu etatów organów NKWD na Zach[odniej] Ukrainie, sporządzony przez OK NKWD USRS zgodnie z wnioskiem naczelników oddziałów Narkomatu.

Przy układaniu projektu etatów wzięliśmy pod uwagę fakt, że na terytorium Zachodniej Ukrainy w chwili obecnej wytworzyła się osobliwa sytuacja: klasa kapitalistyczna nie została zlikwidowana, [więc] przy wsparciu kapitalistycznej prywatnej własności kontynuują działalność istniejące legalnie i nielegalnie kontrrewolucyjne partie i ugrupowania o najróżniejszych nastawieniach i orientacjach politycznych i, na koniec, ma miejsce ogromne nasycenie tego obszaru przez elementy kontrrewolucyjne (pracownicy polskiego wywiadu, żandarmerii i policji, oficerowie, obszarnicy, kułacy, polskie duchowieństwo itp.).

Jednocześnie na miejscu dał o sobie znać brak organizacji partyjnych i komsomolskich, organy władzy sow[ieckiej] jeszcze nie zostały utworzone, a po ich zorganizowaniu wymagają aktywnej obsługi operacyjnej i ochrony.

Jednocześnie mamy na uwadze, że nadchodząca likwidacja elementów kapitalistycznych, głównie obszarników i kułactwa, w sytuacji gdy klasa robotnicza jest nieliczna, a biedne i średnie chłopstwo niezorganizowane, może zaostrzyć walkę wewnątrzklasową i wymagać od organów NKWD intensywnych i aktywnych działań operacyjnych.

Bierzemy pod uwagę, że na początku wystąpienia grup kontrrewolucyjnych i bandytyzmu politycznego są nieuniknione.

Wychodząc z tych założeń, etaty organów NKWD Zachodniej Ukrainy, chociażby na pierwsze 2 lata, zwiększamy o 50–60%.

Proszę wziąć pod uwagę, że Rada Najwyższa USRS przygotowuje dekret o zorganizowaniu rejonów w granicach byłych powiatów, co tłumaczy znaczne powiększenie etatów n[aszych] organów rejonowych w Zachodniej Ukrainie.

W obwodzie lubelskim sporządzony przez nas stan etatów jest tylko orientacyjny, ponieważ w tej kwestii KC KP(b)U ma specjalne plany.

Dołączam także naszą opinię o wojskowym i gospodarczym zabezpieczeniu n[aszych] organów na Zachodniej Ukrainie.

 

Załącznik: jak w tekście.

 

 Zastępca Narkoma Spraw Wewnętrznych USRS

Kapitan bezpieczeństwa państwowego

GORLINSKIJ

…”września 1939 r.

Nr…

wo.

 

Słowniczek pojęć:

USRS – Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka.

SIEROW – Iwan Aleksandrowicz Sierow (1905–1990); generał major, od września 1939 do lipca 1941 r. był ludowym komisarzem spraw wewnętrznych USRS. Za: Polska i Ukraina…, t. 10, s. 3, przyp. 2.

Narkom – ludowy komisarz.

MIERKUŁOW – Wsiewołod Nikołajewicz Mierkułow (1895–1963); od 11 IX 1938 r. komisarz bezpieczeństwa państwowego 3. rangi. Karierę zakończył w 1953 r. jako minister kontroli państwowej ZSRR. W tym samym roku został skazany za karę śmierci i rozstrzelany. Za: Polska i Ukraina…, t. 10, s. 3, przyp. 1.

Narkomat – Ludowy Komisariat.

NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych.

OK NKWD USRS – Oddział Kadr Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

Kułacy – pejoratywne określenie bogatych chłopów przez komunistów.

Komsomolskie – związane z Komsomołem, sowiecką organizacją młodzieżową https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Komsomol;3924664.html

KC KP(b)U – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy (bolszewików).

GORLINSKIJ – Nikołaj Dmitrijewicz Gorlinskij (1907–1965); generał lejtnant, od 7 XII 1938 do 22 VIII 1940 r. był II zastępcą ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRS. Za: Polska i Ukraina…, t. 10, s. 11, przyp. 1.

 

Pytania do źródła.

Pytania dla uczniów szkoły podstawowej i uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):

1.Jak rozumiesz słowa: „nadchodząca likwidacja elementów kapitalistycznych, głównie obszarników i kułactwa”?

2.Które grupy polskiego społeczeństwa były najbardziej narażone na eksterminację?

3.W jakim celu na terenie Zachodniej Ukrainy zaplanowano zwiększenie etatów dla funkcjonariuszy NKWD?

 

Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:

1.Jaki był oficjalny powód agresji sowieckiej na Polskę zawarty w nocie dyplomatycznej przekazanej polskiemu ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu w Moskwie?

2.Scharakteryzuj politykę ZSRR wobec ziem polskich włączonych po 17 IX 1939 r. do republik radzieckich. Użyj pojęć: deportacje, polityka wynaradawiania, paszportyzacja, wybory, zbrodnia katyńska.

3.Podaj przykłady działań dyplomatycznych podjętych przed II wojną światową, wskazujące na plany agresji ZSRR wobec Polski.

 

Literatura pomocnicza:

Baran W., Zachodnia Ukraina – początek sowietyzacji (wrzesień–grudzień 1939 roku). Spojrzenie historyka ukraińskiego, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2011, nr 2 (18), s. 383–410.

Bohun T., Sowiecka okupacja ziem polskich w latach 1939–1941, Warszawa 2015.

Ciesielski S., Materski W., Paczkowski A., Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2000, s. 18–22.

Głowacki A., Procedura aneksji przez ZSRR wschodnich ziem II Rzeczypospolitej w 1939 r., „Dzieje Najnowsze” 1997, R. 29, nr 3, s. 89–112.

Głowacki A., Proces nacjonalizacji gospodarki na zaanektowanych ziemiach wschodnich II RP (1939–1941), „Dzieje Najnowsze” 2004, R. 36, nr 2, s. 93–117.

Głowacki A., Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941, Łódź 1998.

Grzelak Cz.K., Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku, Warszawa 1998, s. 145–507.

Kaliński D., Czerwony najazd. Prawda o tym, jak Rosjanie wbili nam nóż w plecy we wrześniu 1939 roku, Kraków 2019.

Mazur G., Utworzenie i działalność czekistowskich grup operacyjnych NKWD w zachodnich obwodach Ukrainy w latach 1939–1940, „Zeszyty Historyczne” 2001, nr 135, s. 49–74.

Opór, przystosowanie czy współpraca? Obywatele II Rzeczypospolitej wobec okupacji sowieckiej ziem polskich w latach 1939–1941, red. P. Kardela, K. Sychowicz, J. Wasilewski, Białystok–Warszawa 2023.

Panto D., Łukaszun W., Okupacja sowiecka ziem polskich w latach 1939–1941, Gdańsk 2018, s. 8–59.

Rosja a Katyń, koncepcja całości P. Mitzner, oprac. red. I. Porycka, A. Wancerz- Gluza, tłum. z ros. I. Grzymała-Siedlecka, A. Kierczyńska, Warszawa 1994.

Romanowski W., ZWZ–AK na Wołyniu 1939–1944, Lublin 1993, s. 57–65.

Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1941, red. M. Giżejewska, T. Strzembosz, Warszawa 1995.

Studia z dziejów okupacji sowieckiej (1939–1941). Obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941, red. nauk. T. Strzembosz, Warszawa 1997.

Szubarczyk P., Czerwona apokalipsa. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę i jej konsekwencje, Kraków 2014, s. 15–126.

Żaroń P., Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990, s. 35–65, 81–97, 117–146.

 

Najważniejsze cezury:

Przedstawiony dokument powstał we wrześniu 1939 r., z pewnością po ataku ZSRR na Polskę 17 dnia tego miesiąca. Tego samego dnia na skutek ostrzału artylerii niemieckiej, miał miejsce pożar zamku królewskiego w Warszawie, a prezydent Ignacy Mościcki z członkami rządu przekroczyli granicę z Rumunią, zamierzając swoje działania kontynuować na terytorium sojuszniczej Francji. Dzień później tę samą granicę przekroczył Naczelny Wódz Edward Śmigły-Rydz i zakończyła się bitwa nad Bzurą (największa bitwa kampanii wrześniowej). 19 września Sowieci zajęli Wilno. 22 skapitulował Lwów, a w Brześciu nad Bugiem odbyła się niemiecko-sowiecka defilada. 27 września zakończyła się bitwa pod Tomaszowem Lubelskim i powstała Służba Zwycięstwu Polski. 28 września skapitulowała Warszawa, a na terytorium okupowanej Polski wytyczono granice między III Rzeszą a ZSRR. 30 września prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej – po ustąpieniu Ignacego Mościckiego – został Władysław Raczkiewicz. Na nowego premiera wyznaczył Władysława Sikorskiego, który objął także stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. 5 października pod Kockiem doszło do bitwy z udziałem Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” dowodzonej przez Franciszka Kleeberga, a w Warszawie odbyła się defilada Wehrmachtu. 6 listopada Niemcy przeprowadzili Sonderaktion Krakau – aresztowano profesorów krakowskich uczelni i wywieziono ich do obozów koncentracyjnych. 1 i 2 listopada 1939 r. Rada Najwyższa ZSRR wcieliła tereny Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi do Związku Sowieckiego.

 

Plik do pobrania: Pismo zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRS Nikołaja Gorlinskiego

Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Karolina Maciaszek