Kurs: Historia Polski - nowożytność

Diariusz księcia Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”. Strona

Diariusz księcia Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” stanowi bardzo cenny zabytek osiemnastowiecznego piśmiennictwa memoratywnego. Obejmuje okres od lutego 1722roku (retrospektywnie również okres wcześniejszy od urodzenia Michała Kazimierza do końca 1721 roku) do grudnia 1761 roku i zawiera bardzo różnorodne informacje na temat życia, podróży, codziennych spraw księcia, czy ważnych uroczystości rodzinnych. Wybrany fragment dotyczy pobytu księcia w Dreźnie, na dworze króla Augusta II Mocnego, króla Polski i elektora saskiego. Radziwiłł odwiedził stolicę Saksonii podczas swojej tury kawalerskiej.

Uwagi do zupełnego zabierających się w stan małżeński szczęścia służących... Strona

Poradnik składa się z dwóch części, z których pierwsza zawiera ogólne porady dotyczące życia i właściwego zachowania młodego mężczyzny wkraczającego w dorosłe życie, niezbyt zresztą oryginalne, druga zaś porady, jak zdobyć rękę panny, tym razem autorskie, bardzo szczegółowe i nowatorskie w kontekście osiemnastowiecznego piśmiennictwa, które tej tematyki nie poruszało w większym stopniu. Autor, pochodzący z rodziny drobnoszlacheckiej, zdecydował się podążyć jedyną drogą, która dawała szanse na szerszą karierę i wstąpił do zakonu pijarów. Po kilku latach jednak zrzucił zakonny habit. Badacze upatrują przyczyn tej decyzji w problemach miłosnych, jakich doświadczyć miał w tym okresie Zatorski. Jego talent literacki pozwolił mu odnaleźć się w świeckiej rzeczywistości, w 1746 rozpoczął studia prawnicze, korespondował z jednym z największych umysłów Rzeczpospolitej XVIII wieku, Józefem Andrzejem Załuskim, a około 1748 roku, zapewne za jego protekcją, otrzymał stałą posadę, jako prywatny sekretarz Stanisława Lubomirskiego. Zmarł bardzo młodo, w wieku 30 lat, w 1752 roku.

Biblioteka Narodowa, sygn. G.56849.

Diariusz elekcji nowego króla po zejściu Michała Wiszniowieckiego... Strona

Diariusz znajduje się w zbiorze rękopisów opisanych następująco: Znaleźć tu można diariusz sejmów elekcji i koronacji Sobieskiego, opisanie dwóch kampanii w 1674 i 1675 przez niego odbytych […], Treści wyciągnął Łukasz Gołębiowski. Jest to krótki opis sejmu elekcyjnego po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego, podczas którego wybrano na króla Polski Jana III Sobieskiego w1674 roku. Ten akurat diariusz (powstało ich więcej), jest anonimowy.

Jan Matejko, Złota wolność. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Przestrogi zbawienne alias informacya życia od [...] Xiężny [...] Franciszki Urszuli z Korybutów Wiśniowieckich Radziwiłłowey Strona

Franciszka Urszula z Wiśniowieckich Radziwiłłowa urodziła się w 1705 roku, w 1725 roku wyszła za księcia Michała Kazimierza Radziwiłła. Była dramatopisarką, amatorską poetką i organizatorką teatru w Nieświeżu. „Przestrogi”, powstałe w 1732 roku, pierwotnie dedykowane były najstarszej córce Franciszki Urszuli, Annie Marii (urodzonej w lutym 1732 roku, która niestety zmarła w dzieciństwie), po śmierci księżnej zostały w 1755 roku opracowane i ofiarowane pozostałym Córkom – Teofili i Katarzynie. Rękopisy tego dziełka znajdują się w Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk, Bibliotece Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu w Bibliotece Narodowej oraz w Bibliotece Książąt Czartoryskich (ten ostatni został wykorzystany w niniejszym opracowaniu).

Prywatna kolekcja Macieja Radziwiłła. Domena publiczna via. Wikimedia Commons.

List Stanisława Ernesta Denhoffa do matki, Konstancji Denhoffowej, Kałusza, 28 III 1721 Strona

Prezentowany list, autorstwa Stanisława Denhoffa, miecznika koronnego do jego matki, wojewodziny malborskiej, Konstancji Denhoffowej, zawiera informacje na temat jego starań o rękę jednej z najlepszych i najbogatszych partii w ówczesnej Rzeczypospolitej, Marii Zofii z Sieniawskiej. Starania te trwały kilka lat, a głównym rywalem Denhoffa był książę Michał Kazimierz Radziwiłł. Rodzice panny mieli zupełnie rozbieżne zdanie na temat tego, za kogo powinna wyjść ich córka. Ojciec, Adam Mikołaj Sieniawski, kasztelan krakowski, optował za miecznikiem, który był jego stronnikiem politycznym. Z kolei matka Marii Zofii, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, popierała księcia Radziwiłła, a starszego o ćwierć wieku od panny Denhoffa wręcz nie znosiła. Miecznik w liście skarży się na zachowanie Elżbiety Sieniawskiej i donosi o plotkach na temat możliwego mariażu panny z królewiczem Konstantym Sobieskim, synem króla Jana III Sobieskiego.

Kolekcja Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

O pijaństwie Strona

Lekarz dla Włoscian, czyli Rada dla Pospolstwa, w chorobach i dolegliwościach naszemu Kraiowi… to podręcznik medyczny napisany przez B. Ludwika Perzyne, członka Zakonu Braci Miłosierdzia. Jest to zbiór porad dotyczących sposobu leczenia chorób i dolegliwości występujących pod koniec XVIII w. w Polsce. Cytowany fragment dotyczy szkodliwości nadużywania alkoholu.

Walter Geikie, Pijany mężczyzna. Domena publiczna via Wikimedia Commons

O wygubieniu wszelkiego szkodliwego i uprzykrzonego robactwa Strona

Ziemianska Generalna Oekonomika, Jakuba Kazimierza Haura, ekonomisty i autora traktatów z zakresu rolnictwa i zarządzania gospodarstwem jest cennym źródłem zawierającym informacje na temat technik rolniczych, zarządzania gospodarstwem, relacji społecznych oraz praktyk codziennego życia w XVII wieku. Cytowany fragment dotyczy porad związanych z pozbyciem się pluskiew i pcheł z domostw.

Giuseppe Maria Crespi, Kobieta szukająca pcheł. Domena publiczna via Wikimedia Commons.

Uchwały sejmikowe księstw opolskiego i raciborskiego z lat 1570–1571 Strona

Przedstawione źródła to uchwały sejmikowe księstw opolskiego i raciborskiego z lat 1570–1571. Sam sejmik funkcjonował od 1565 r. i był rodzajem samorządu dla obu wspomnianych księstw. Wybrane uchwały dotyczą mieszkańców wsi. Księstwa opolskie i raciborskie już na przełomie XIII i XIV w. utraciły niezależność na rzecz Królestwa Czeskiego. W 1348 r. cesarz Karol IV Luksemburski włączył je do Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Od 1526 r. księstwo opolsko-raciborskie znajdowało się pod panowaniem dynastii Habsburgów. Niedługo przed wydaniem omawianych uchwał, w 1565 r. z Opola wypędzono Żydów. Ważniejszym wydarzeniem dla stosunków społecznych na wsi górnośląskiej w epoce Habsburgów były jednak wydane w 1562 r. cesarskie regulacje pańszczyzny w księstwach opolskim i raciborskim. Stanowiły one wstępny etap reformy ustrojowej. Regulacje te były z czasem przejmowane przez inne księstwa śląskie. Ludność wiejska stała się podmiotem prawnym, mającym swoje obowiązki wobec panów, ale także posiadającym prawa i niejednokrotnie występującym jako partner szlachty. Chłopi mieli odtąd prawo skarżyć swoich panów do sądu za naruszanie ich praw. W przedstawionych uchwałach sejmikowych można dostrzec dbałość o sprawiedliwość społeczną i "podmiotowość” chłopów.

Testament Łukasza Gąsiorowskiego z 17 lutego [1656 r.] Strona

Przedstawione źródło to testament pewnego mieszkańca Bnina, Łukasza Gąsiorowskiego, spisany w 1656 r. Sam gród bniński istniał już w czasach monarchii pierwszych Piastów. Był jednym z elementów systemu zewnętrznego chroniącego Poznań i jako taki mógł paść ofiarą najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1038 r. Odbudowa grodu miała prawdopodobnie miejsce w początkach rządów Władysława Laskonogiego w Wielkopolsce. W 1232 r. odnotowany był pierwszy znany kasztelan. Lokacji miejskiej dokonano pod koniec XIV w. Pod koniec średniowiecza i u progu nowożytności Bnin nie był już znaczącym ośrodkiem miejskim i nie odgrywał ważniejszej roli w Wielkopolsce. Był miasteczkiem rolniczym. W XVI w. w mieście notowano po kilku szewców, komorników, szynkarek, krawców, rzeźników, piekarzy, garncarzy, kowali, prasołów, bednarzy, płócienników i kuśnierzy. Rzemiosło Bnina opierało się zatem na usługach, przetwórstwie i produkcji najważniejszych towarów dla mieszkańców pobliskich wsi. W czasach staropolskich większość mieszkańców Bnina to Polacy wyznania rzymskokatolickiego, niezbyt liczni byli także Żydzi i Niemcy. Obecnie, od końca 1960 r. Bnin jest częścią Kórnika. Przedstawiony zapis testamentowy znajduje się w księdze sądu i urzędu wójtowsko-ławniczego w Bninie z lat 1574–1688. W sumie zachowana księga zawiera 81 zapisek, z czego 72 to sprawy testamentowe. Omawiana księga była wynikiem działalności ławy miejskiej, funkcjonującej według prawa magdeburskiego. Prawdopodobnie jakiś czas po przeprowadzonej lokacji wójtostwo dziedziczne zostało wykupione przez radę miejską, a stanowisko wójta obsadzano na podstawie wyborów. Ławę miejską tworzyli wójt, landwójt oraz siedmiu do dziewięciu ławników. Do głównych zadań ławy miejskiej należało sprawowanie sądu wójtowskiego, w którym prowadzono sądownictwo sporne i niesporne. Przed ławą stawali mieszczenie zeznający w sprawach posagowych, poręczeniach, kwitacjach, darowiznach, o obciążenie majątku, czy spłatę długu. Testamenty, których przykład mamy poniżej, to wdzięczny obiekt badań. Z tego typu źródła można uzyskać informacje o panujących w mieście obyczajach, stosunkach rodzinnych i międzyludzkich, wielkości majątków, czy długach. To źródło poznania kultury materialnej, obyczajowości, czy zasięgów geograficznych kontaktów międzyludzkich.

Epitafia Adama i Małgorzaty Kotowskich Strona

W kościele dominikanów pw. św. Jacka na Nowym Mieście w Warszawie w kaplicy Kotowskich znajdują się polskie i łacińskie epitafia jej fundatorów, Adama i Małgorzaty Kotowskich. Przynoszą one informacje na temat biografii i awansu społecznego małżonków oraz stanowią interesujące źródło również ze wzgląd na formę literacką przekazu. Biografia Adama Kotowskiego (1626–1693), herbu Kot, stolnika wyszogrodzkiego w latach 1675–1693i wielkorządcy krakowskiego w latach 1680–1683 to świadectwo olbrzymiego awansu społecznego z 2. połowy XVII w. Dzięki wsparciu rodziny Wielopolskich pochodzący z rodziny chłopskiej Kotowski uzyskał on indygenat i został sekretarzem królewskim, a wielkie znaczenie dla jego kariery miało małżeństwo z ambitną Małgorzatą Durant (1637–1690), dzięki któremu Kotowscy uzyskali wysoką pozycję na dworze królewskim i olbrzymi majątek. Adam i Małgorzata Kotowscy zainicjowali również liczne fundacje artystyczne, byli właścicielami dworu oraz pałacu na Nowym Mieście w Warszawie zaprojektowanego przez Tylmana van Gameren. W latach 1691–1694 z fundacji Kotowskich powstała kaplica grobowa przy północnej nawie kościoła dominikanów, w niej znalazły się portrety małżonków oraz epitafia.

Tylman van Gameren, projekt epitafium Małgorzaty Kotowskiej w kaplicy Kotowskich przy kościele Dominikanów w Warszawie, 1690-1691, zbiory Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

List króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego z 1781 r. Strona

List króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego z 1781 r. przynosi informacje dotyczące wielu inicjatyw kulturalnych, literackich oraz artystycznych dworu królewskiego oraz działalności obu korespondentów w tym okresie. Biskup warmiński i poeta oświeceniowy Ignacy Krasicki (1735–1801) cieszył się przyjaźnią i dużym uznaniem króla, współpracował stale z kręgiem skupionych wokół dworu artystów oraz środowiskiem intelektualnym doby stanisławowskiej.

Per Krafft, Portret Ignacego Krasickiego. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Instrukcja podróżnicza Jakuba Sobieskiego dla synów Strona

W 1645 r. wojewoda ruski Jakub Sobieski sporządził instrukcję podróżniczą dla wyruszających właśnie w typową dla epoki podróż edukacyjną po Europie synów Marka (1628–1652) i Jana (1629–1697),późniejszego króla Jana III Sobieskiego. Podróżujący pod opieką Sebastiana Gawareckiego i Pawła Orchowskiego bracia Sobiescy w latach 1646–1648 odwiedził i ziemie niemieckie, tereny Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów oraz Anglię i Francję. Pobyt w Paryżu był głównym celem edukacji Marka i Jana Sobieskich, przebywali tam ponad rok, pobierając w stolicy Francji liczne lekcje oraz zwiedzając miasto. Do rodzinnego dworu w Żółkwi powrócili w 1648 r. W XVII i XVIII wieku zwyczajowo przed wyjazdem w zagraniczną podróż edukacyjną rodzice młodych magnatów spisywali instrukcje, w których precyzowali drobiazgowe zalecenia odnoszące się do wymogów edukacyjnych oraz życia codziennego synów. Od udających się w wielomiesięczną lub czasem kilkuletnią podróż synów wymagano również spisywania opisu swojej zagranicznej edukacji. Poniższy fragment obszernej instrukcji Jakuba Sobieskiego zawiera zalecenia odnoszące się do spisywania przez Marka i Jana Sobieskich w czasie ich podróży po Europie dziennika.

Leonid Pasternak, Pasja kreatywności. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Wskazówki Jakuba Sobieskiego dotyczące edukacji jego synów. Strona

W latach 1646–1648 synowie wojewody ruskiego Jakuba Sobieskiego i Zofii Teofili Daniłowiczówny, Marek i Jan Sobiescy, pod opieką Pawła Orchowskiego i Sebastiana Gawareckiego wyruszyli w podróż edukacyjną po krajach Europy Zachodniej. Podobna podróż stanowiła ważny etap wykształcenia elit dawnej Rzeczypospolitej. Po zakończeniu edukacji w krajowych szkołach lub kolegiach jezuickich młoda szlachta i magnateria udawała się w wielomiesięczną lub nawet kilkuletnią podróż, w trakcie której pobierano nadal lekcje u wynajętych nauczycieli, ale zwiedzano również systematycznie zagraniczne dwory i rezydencje. W połowie XVII w. najważniejszym celem podobnej podróży edukacyjnej stawał się Paryż, również Marek i Jan – późniejszy król Jan III – Sobiescy zamieszkali na ponad rok w stolicy Francji. W 1645 r. ich ojciec, wojewoda ruski Jakub Sobieski, spisał dla synów instrukcję, w której sprecyzował swoje zalecenia odnoszące się do zagranicznej edukacji oraz życia codziennego synów. Poniższy fragment obszernej instrukcji Jakuba Sobieskiego zawiera szczegółowe wskazówki dotyczące edukacji Marka i Jana Sobieskich w czasie ich pobytu w Paryżu.

Metryka nacji polskiej z Uniwersytetu w Padwie Strona

Już od czasów średniowiecza mieszkańcy ziem polskich wyruszali na studia zagraniczne na uniwersytety włoskie, również do Padwy. W archiwum Uniwersytetu w Padwie przechowane jest niezwykle interesujące źródło do badań nad Polakami przebywającymi od końca XVI do połowy XVIII wieku na tej uczelni – metryka nacji polskiej. W dwóch tomach wpisów prowadzonych miedzy 1592 a 1745 znalazło się 2359 nazwisk mieszkańców Rzeczypospolitej, którzy odwiedzili w tym okresie Padwę i tamtejszy uniwersytet. Przybysze dokonywali do księgi własnoręcznego wpisu, na ogół w języku łacińskim, ale czasem również w języku polskim, co wiązało się z dokonaniem opłaty na rzecz organizacji zrzeszającej obecnych tam Polaków. W księdze znalazły się również wizerunki herbów polskich podróżników stanowiące wyjątkowy zespół heraldyczny. Jako przykładowy tekst źródłowy wyodrębniono z księgi kilka z nielicznych wpisów dokonanych przez polskich podróżników w Padwie w języku polskim.

Portret trumienny starosty gnieźnieńskiego Bogusława Unruga Strona

Portret trumienny jest zjawiskiem charakterystycznym dla kultury sarmackiej, ściśle związanym z barokowym bogatym obrządkiem pogrzebowym (pompa funebris).Portrety trumienne były malowane zazwyczaj olejno na blasze cynkowej, a specyficzny kształt takiego wizerunku wiązał się z jego dostosowaniem dokształtu trumny. W czasie uroczystości pogrzebowych portret taki mocowano na trumnie i miał on reprezentować zmarłą osobę, dlatego niezwykle zazwyczaj realistycznie, bez upiększeń przedstawiano na nim zmarłą osobę. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie przechowywany jest wykonany olejno na blasze portret trumienny starosty gnieźnieńskiego Bogusława Unruga (1661–1725), zmarły przedstawiony jest w zbroi i podbitym gronostajami czerwonym płaszczu.

Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. MP 3084 MNW

Portret trumienny nieznanej młodej kobiety w białym czepku Strona

Portret trumienny jest zjawiskiem charakterystycznym dla kultury sarmackiej, ściśle związanym z pełnym przepychu obrządkiem pogrzebowym na ziemiach Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. (pompa funebris). Portrety trumienne były malowane zazwyczaj olejno na blasze cynkowej, miedzianej, a nawet srebrnej, specyficzny – sześcio- lub ośmioboczny kształt takiego wizerunku wiązał się z jego dostosowaniem do kształtu trumny. W czasie uroczystości pogrzebowych portret taki mocowano na trumnie i miał on symbolicznie reprezentować zmarłą osobę, dlatego niezwykle zazwyczaj realistycznie, bez upiększeń przedstawiano na nim zmarłą osobę. Stanowił on centralny punkt sarmackiego „castrum doloris”, do takiego wizerunku dodawano herby danej osoby i dodatkowe inskrypcje odnoszące się do jej biografii, przynoszące zwykle pochwałę cnót zmarłego. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie przechowywany jest wykonany olejno na blasze cynkowej portret trumienny nieznanej młodej kobiety w białym czepku. Powstał on ok. 1670–1680, najprawdopodobniej na Mazowszu. Portretowana kobieta ma młodą twarz i delikatnych rysach, jej oczy skierowane są dokładnie na widza oglądającego wizerunek. Włosy kobiety zakrywa biały czepek obszyty koronką, opasany sznurem pereł i ozdobami, perły okrywają również szyję portretowanej zmarłej, została ona ukazana w czarnej, bogato haftowanej, modnej sukni.

Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. MP 2480 MNW

Spis długów zaciągniętych w Paryżu w 1706 r. przez Józefa Lubomirskiego Strona

Spis długów zaciągniętych w Paryżu w 1706 r. przez odbywającego podróż edukacyjną Józefa Lubomirskiego. Józef Lubomirski herbu Szreniawa był synem marszałka wielkiego koronnego, pisarza i poety Stanisława Herakliusza z jego drugiego małżeństwa z Elżbietą Denhoffówną, przyrodnim bratem kasztelanowej krakowskiej Elżbiety Sieniawskiej. Z pierwszego małżeństwa z Zofią Opalińską Stanisław Herakliusz Lubomirski doczekał się córki Elżbiety, z drugą żoną miał trzech synów: późniejszego wojewodę krakowskiego Teodora, Franciszka i Józefa. Józef Lubomirski znany jest jako późniejszy dziedzic Przeworska, od 1720 r. był starostą cieszkowskim, w 1726 r. uzyskał urząd wojewody czernihowskiego, zmarł w 1732 r. Józef Lubomirski wyruszył w edukacyjną podróż już po śmierci ojca, za organizację jego zagranicznego kształcenia i jego koszty odpowiadała przyrodnia siostra Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska. Józef Lubomirski początkowo pobierał lekcje w kolegium jezuitów w Paryżu, później przeniósł się do jednej z prestiżowych paryskich akademii.

Pas kontuszowy z XVIII w. Strona

Pas kontuszowy w XVIII w. stanowi ważny i nieodłączny element polskiego stroju szlacheckiego. Pasy takie miały długość od3 do nawet 4,5 metra, były wykonywane z jedwabiu i zwykle tkane złotą lub srebrną nicią. Początkowo podobne wyroby, niezmiernie popularne wśród polskiej szlachty, przywozili na tereny Rzeczypospolitej kupcy ormiańscy, ale po zniszczeniu wielu warsztatów produkcyjnych na terenie Persji i w samym Isfahanie rzemieślnicy zaczęli przenosić produkcję również na tereny Rzeczypospolitej. Warsztaty produkujące pasy kontuszowe zaczęły powstawać na ziemiach polskich w dobrach magnackich, nosiły one nazwę persjarni. Persjarnie powstawały pod Brodami, w Buczaczu, w Olesku, Kobyłce, Grodnie, Sokołowie, Stanisławowie, Nieświeżu i Słucku. Prezentowany pas kontuszowy datowany jest nalata 1767–1780, wykonany został przez tkacza Ormianina Jana Madżarskiego w znanej manufakturze w Słucku należącej do Karola Stanisława Radziwiłła. Pas wykonany jest nicią metalową na jedwabiu, zawiera orientalne motywy i dekoracje charakterystyczne dla tego typu wyrobów.

Muzeum Narodowe w Warszawie, Zbiory Sztuki Zdobniczej i Kolekcja Tkanin, nr inw. SZT 748 MNW

List Józefa Lubomirskiego pisany z Paryża w dniu 26 września 1706 r. do przyrodniej siostry Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej Strona

List Józefa Lubomirskiego pisany z Paryża w dniu 26 września 1706 r. do przyrodniej siostry Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. Józef Lubomirski herbu Szreniawa był synem marszałka wielkiego koronnego, pisarza i poety Stanisława Herakliusza z jego drugiego małżeństwa z Elżbietą Denhoffówną, przyrodnim bratem kasztelanowej krakowskiej Elżbiety Sieniawskiej. Z pierwszego małżeństwa z Zofią Opalińską Stanisław Herakliusz Lubomirski doczekał się córki Elżbiety, z drugą żoną miał trzech synów: późniejszego wojewodę krakowskiego Teodora, Franciszka i Józefa. Józef Lubomirski znany jest jako późniejszy dziedzic Przeworska, od 1720 r. był starostą cieszkowskim, w 1726 r. uzyskał urząd wojewody czernihowskiego, zmarł w 1732 r. Już po śmierci ojca Józef Lubomirski został wysłany do stolicy Francji w celu pobierania edukacji w paryskich akademiach, organizacją i finansowaniem podróży zajęła się jego siostra. W korespondencji kierowanej do niej Lubomirski opisuje problemy związane z pobytem i nauką w Paryżu.

Nicolas-Jean-Baptiste Raguenet, Widok na Paryż z Nowego Mostu. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Fragment inwentarza pośmiertnego wojewody nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego Strona

Fragment inwentarza pośmiertnego wojewody nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (1711–1774) spisany z Lachowcach w dniu 29 maja 1778 roku przez jego żonę Franciszkę Wiktorię z Woronieckich Jabłonowską. Józef Aleksander Jabłonowski był znany jako mecenas sztuki, historyk, heraldyk, tłumacz, poeta, założyciel Towarzystwa Naukowego Societas Jablonoviana działającego w Lipsku. Spis pozwala na ukazanie stanu posiadania i codziennego życia polskiej magnaterii czasów stanisławowskich, ukazuje zarówno przedmioty codziennego użytku, jak dobra luksusowe, liczne przedmioty importowane do Rzeczypospolitej oraz gromadzone na dworach kolekcje sztuki.

Philippus Endlich, Józef Aleksander Jabłonowski. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Fragment testamentu wojewodziny ruskiej Joanny de Béthune Jabłonowskiej Strona

Fragment testamentu wojewodziny ruskiej Joanny de Béthune Jabłonowskiej spisanego w dniu 6 marca 1744 r. we Lwowie. Testamenty doby staropolskiej stanowią cenne źródła przynoszące wiele informacji pozwalających na rekonstrukcję biografii osoby sporządzającej testament, jej relacji rodzinnych, światopoglądu oraz fundacji artystycznych prowadzonych przez daną osobę. Joanna de Béthune Jabłonowska była jedną z dwóch córek Ludwiki Marii d’Arquien i markiza Franciszka de Béthune, siostrzenicą królowej Marii Kazimiery Sobieskiej. W dniu 1 lutego 1693 r. Joanna poślubiła chorążego wielkiego koronnego, późniejszego wojewodę ruskiego Jana Stanisława Jabłonowskiego. Małżeństwo doczekało się sześciorga dzieci: najstarszym synem Jana Stanisława Jabłonowskiego i Joanny de Béthune był późniejszy wojewoda rawski Stanisław Wincenty, dwaj młodsi to pełniący urząd wojewody bracławskiego Jan Kajetan i starosta kowelski Dymitr Aleksander. Z trzech córek Katarzyna Dorota Jabłonowska poślubiła podskarbiego wielkiego koronnego Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego, Marianna została żoną Karola Fryderykade la Tremouille, księcia de Talmont, natomiast Ludwika wstąpiła do lwowskiego klasztoru benedyktynek sakramentek. W testamencie Joanny Jabłonowskiej znalazły się szczegółowe zalecenia dotyczące pogrzebu oraz zapisy dla lwowskich jezuitów, u których miała zostać pochowana wojewodzina. Jabłonowska rozporządziła ponadto legaty i darowizny dla wielu lwowskich kościołów i klasztorów; nie zapominając również w wsparciu materialnym dla chorych i jałmużnie dla ubogich.

Portret Joanny z Béthunów Jabłonowskiej. Zbiory Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr inw. 2593

Zestawienie wydatków poniesionych na podróż edukacyjną Jana Tuczyńskiego z 1656 r. Strona

Zestawienie wydatków poniesionych na podróż edukacyjną młodego podkomorzyca inowłocławskiego Jana Tuczyńskiego z 1656 r. W latach 1654–1656 młody szlachcic Jan Tuczyński odbył pod opieką guwernera księdza Jana Kazimierza Steczewicza podróż edukacyjną, jej głównym celem był Ingolstad w Bawarii, gdzie młodzieniec studiował filozofię w kolegium jezuitów. Podróżni odwiedzili również Augsburg, Ratyzbonę i Pragę, a za organizację i finansowanie wyprawy odpowiadała matka młodego Jana, podkomorzyna inowłocławska Marianna Tuczyńska. Po powrocie z podróży ksiądz Steczewicz sporządził zestawienie poniesionych podczas podróży kosztów z podziałem na typy wydatków edukacyjnych.

Miedzioryt w "Topographia Germaniae" autorstwa Matthaeusa Meriana z około 1644 r. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Opis Wersalu autorstwa Józefa Jerzego Hylzena z 1753 r. Strona

W XVII i XVIII wieku głównym celem podróży edukacyjnych polskiej szlachty i magnaterii był Paryż. Młodzi podróżnicy zwiedzali miasto oraz docierali na dwór władców Francji, opisy Wersalu pojawiają się na kartach wielu dzienników podróży i pamiętników tej epoki. W dniu 25sierpnia 1753 roku pałac w Wersalu odwiedził młody podróżnik pochodzący z Inflant, Józef Jerzy Hylzen (1736–1786), syn wojewody mińskiego Jana Augusta i Konstancji z Platerów. Po ukończeniu edukacji domowej w latach 1752–1754odbywał on podróż edukacyjną, w trakcie której przebywał we Wiedniu i Paryżu, w stolicy Francji pobierał prywatne lekcje u wynajętych nauczycieli ucząc się jazdy konnej, tańca, rysunku i szermierki. Młody Hylzen w czasie całej podróży spisywał dziennik, na jego kartach znalazł się również opis wizyty w Wersalu.

Pierre-Denis Martin, Wersal. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Fragment pamiętnika Mikołaja Dyakowskiego Strona

Dworzanin króla Jana III Sobieskiego, późniejszy podstoli latyczowski z lat 1702–1733 Mikołaj Dyakowski (ok.1663–1722) w 1683 r. uczestniczył w wyprawie wiedeńskiej. Pozostawił on dokładną relację z wyprawy i bitwy pod Wiedniem cechującą się barwna i żywą narracją, a zarazem przynoszącą wiele szczegółów całej wyprawy oraz drobiazgowo odtwarzającą przebieg starcia między wojskami polsko-cesarskimi pod dowództwem Jana III Sobieskiego a siłami Imperium Osmańskiego pod wodzą Kara Mustafy. W pamiętniku Mikołaja Dyakowskiego znalazł się również opis późniejszych walk polsko-tureckich.

Józef Brandt, Bitwa pod Wiedniem. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Michał Jerzy Wandalin Mniszech z córką Elżbietą i psem Kiopkiem Strona

W zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie znajduje się portret, na którym przedstawiony został Michał Jerzy Wandalin Mniszech z córką Elżbietą i psem Kiopkiem pędzla Marcello Bacciarellego (1731–1818). Marszałek wielki koronny Michał Jerzy Wandalin Mniszech (1742–1806) w 1781 r. poślubił siostrzenicę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Urszulę z Zamoyskich, ich córka, mała Elżbieta Mniszchówna była ulubienicą króla. Na powstałym ok. 1795r. portrecie dziewczynka przedstawiona jest w modnej u schyłku XVIII w. na ziemiach polskich białej angielskiej sukience, przepasanej błękitną szarfą, dziewczynka nie ma pudrowanej peruki, lecz proste uczesanie z grzywką z własnych włosów; jej ojciec sportretowany został w modnym dopasowanym fraku. Na obrazie córka Michała i Urszuli Mniszchów bawi się z ulubionym psem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Kiopkiem. W związku z powstawaniem obrazu na życzenia króla Kiopek został specjalnie przewieziony z Grodna do Warszawy, a za powstanie obrazu odpowiadał nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego, Włoch Marcello Bacciarelli.

Zamek Królewski w Warszawie, nr inw. ZKW/5634

Portret Maksymiliana Franciszka Ossolińskiego z synami Strona

Portret Maksymiliana Franciszka Ossolińskiego z synami przechowywany w zbiorach malarstwa Zamku Królewskiego w Warszawie. Przedstawienie było uznawane wcześniej za portret kasztelana czerskiego i wojewody podlaskiego Zbigniewa Ossolińskiego(1612–1675) z synami Jerzym, Jakubem i Maksymilianem. Detale drobiazgowo przedstawionych strojów wykluczają jednak taką datację i wskazują na późniejszy okres powstania portretu, najprawdopodobniej portretowany mężczyzna to syn Zbigniewa, łowczy podlaski Maksymilian Franciszek Ossoliński (ok. 1635–1703) z trzema synami – Michałem, Franciszkiem Maksymilianem i Janem Stanisławem. Portret pochodzi z galerii rodowej Ossolińskich w pałacu w Sterdyni.

Zamek Królewski w Warszawie, nr inw. ZKW 4925

Portret Jana Andrzeja Morsztyna Strona

Portret Jana Andrzeja Morsztyna ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie powstały ok. 1690 r. we Francji. Jan Andrzej Morsztyn (1621–1693) znany jest jako polityk, dyplomata, sekretarz królewski, przywódca stronnictwa profrancuskiego w Rzeczypospolitej, a przede wszystkim w latach 1668–1683 podskarbi wielki koronny. W 1683 r. po rezygnacji z urzędu opuścił Rzeczpospolitą i osiadł w 1684 r. na stałe we Francji, gdzie zakupił wraz z tytułem hrabiego dobra Châteauvillain. Jan Andrzej Morsztyn to zarazem wybitny poeta epoki baroku i tłumacz. W 1659 r. poślubił damę dworu królowej Ludwiki Marii Gonzagi, Katarzynę Gordon, miał z nią syna Michała oraz córkę Izabelę Elżbietę, późniejszą żonę Kazimierza Czartoryskiego. Portret Mosztyna wykonał Hyacinthe Rigaud (1659–1743) znany francuski portrecista wykonujący liczne reprezentacyjne wizerunki arystokracji, a zarazem oficjalny portrecista Ludwika XIV, namalowany przez Rigaud portret Ludwika XIV z 1701 r. jest przykładem reprezentacyjnego portretu barokowego. W podobny typ przedstawień wpisuje się również wykonany we Francji portret Jana Andrzeja Morsztyna.

Zamek Królewski w Warszawie, nr inw. ZKW 385

Wjazd orszaku Michała Kazimierza do Rzymu Strona

W dniu 4 sierpnia 1680 r. odbył się uroczysty wjazd księcia Michała Kazimierza Radziwiłła do Rzymu. Książę Radziwiłł przybył do Rzymu jako poseł Jana III Sobieskiego do papieża Innocentego XI w celu złożenia obediencji (posłuszeństwa), a wjazd jego kilkusetosobowego orszaku zachwycił mieszkańców Rzymu wystawnością i wspaniałością. Zachowały się do dziś rękopiśmienne i drukowane relacje opisujące uroczysty wjazd – czyli entratę –polskiego posła, wszystkie one podkreślają przepych i bogactwo strojów uczestników orszaku oraz pełne złota i klejnotów ozdoby. W uroczystościach wzięli również kardynałowie, przedstawiciele dworu papieskiego oraz rzymskiej arystokracji. Przez kilka kolejnych wieczorów poseł polski zapewniał Rzymianom liczne uroczystości, odbywały się bankiety, a z rzymskich fontann tryskało wino. W Rzymie powstał obraz przedstawiający sam moment wjazdu orszaku Michała Kazimierza do Rzymu przez bramy miejskie na piazza del Popolo, autorzy dzieła to malarze Niccolo Viviani Codazzi (1642–1693) oraz Pieter van Bloemen(1657–1720). Widoczne na obrazie tło architektoniczne to rzymska piazza del Popolo, widoczny jest również kościół Santa Maria del Popolo.

Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. 185962 MNW

Fragment spisu wyprawy ślubnej Anny z Rzewuskich Humieckiej z 1745 r. Strona

Fragment spisu wyprawy ślubnej Anny z Rzewuskich Humieckiej z 1745 r. Córka pisarza polnego koronnego, późniejszego wojewody podlaskiego Michała Józefa i Franciszki Rzewuskich, Anna (zm. 1770), w1745 r. poślubiła miecznika koronnego Józefa Humieckiego (zm. 1754), spisano wówczas drobiazgowy opis jej wiana. Spis ubiorów i przedmiotów Anny z Rzewuskich Humieckiej stanowi źródło pozwalające poznać bliżej kulturę materialną oraz codzienne życie polskiej magnaterii z połowy XVIII wieku.

Zamek Królewski w Warszawie, nr inw. 3931 ab.

List Ignacego Potockiego do matki, Marianny Potockiej z Kątskich z 10 sierpnia 1765 r. Strona

List Ignacego Potockiego do matki, Marianny Potockiej z Kątskich pisany w Rzymie 10 sierpnia 1765 roku jest jedynym z licznych źródeł pozwalających poznać przebieg podróży po Europie i życie codzienne polskich magnatów w Rzymie w 2. połowie XVIII wieku. Późniejszy marszałek wielki litewski Ignacy Potocki (1750–1809) był synem Eustachego Potockiego i Marianny Kątskiej, po ukończeniu pijarskiego Collegium Nobilium w Warszawie w latach 1765–1771 odbył wielką zagraniczną podróż do Włoch i Francji będącą przygotowaniem do planowanej dla niego początkowo kariery kościelnej. Znany w późniejszych latach polityk, dramaturg, poeta i publicysta w czerwcu1765 r. wyruszył z Warszawy do Rzymu, gdzie dotarł po kilku tygodniach i przebywał do wiosny 1770 r. pobierając nauki w rzymskim Collegium Nazarenum. Pobyt nad Tybrem urozmaiciła mu wycieczka do Neapolu jesienią 1769 r. oraz pielgrzymka do Loreto w marcu 1770 r. W maju 1770 r. młodzieniec przez Florencję, Bolonię, Weronę, Mediolan i Turyn wyruszył do swego kolejnego celu podróży, do stolicy Francji. Rekonstrukcję przebiegu całego kilkuletniego wojażu umożliwiają obszerne dzienniki młodzieńca i obfita korespondencja kierowana podczas całej podróży do rodziców oraz ciotki Katarzyny Kossakowskiej.

Aleksander Kucharski, Portret Ignacego Potockiego. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Karczmy i karczmarze w podręczniku Jakuba Kazimierza Haura Strona

Jakub Kazimierz Haur (1632-1709) napisał podręcznik ekonomiczny Skład abo skarbiec znakomity sekretow oekonomiey ziemianskiey […],gdzie zawarł porady na tematy gospodarcze. Wśród rozdziałów znalazł się również jeden poświęcony karczmom i karczmarzom.

Przed karczmą. Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. DI 86212 MNW

Opis Lwowa według Aleksandra Gwagnina Strona

Aleksander Gwagnin (1534-1614) dokonał w swym dziele opisu historyczno-geograficznego ziem i miast należących do Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVI w. W jednym z fragmentów omówił Lwów w tamtym okresie, gdzie opisał pochodzenie jego nazwy, fortyfikacje, instytucje religijne i władze miejskie.

Panorama Lwowa w 1618 r. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Zgoda na osiedlenie się Żydów w Łosicach Strona

Dokument króla Jana III Sobieskiego, w którym władca nadaje Żydom prawo do osiedlania się w podlaskim miasteczku Łosice. Król wyraził również zgodę na założenie gminy żydowskiej. Dokument został wystawiony w Warszawie 30 maja 1690 r. na prośbę Żydów. W akcie opisano kwestie sądownicze i relacje pomiędzy Żydami a urzędem miejskim. Monarcha poprzez dokument informuje ówczesnego starostę łosickiego Anatazego Miączyńskiego, żeby pozwolił Żydom na wolne osiedlanie się i swobodę handlową.

Aleksander Lesser, Modlący się Żyd w stroju z XVII wieku. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Nadanie praw miejskich dobrom Orla Strona

Dokument jest przykładem nadania praw miejskich w pierwszej połowie XVII w. Dotyczy on Orli położonej w województwie podlaskim. Było to miasto prywatne, należące do rodu Radziwiłłów linii birżańskiej. Orla znajdowała się w ich rękach w latach1585-1695. Sam dokument stanowił nadania przez Krzysztofa II Radziwiłła prawa miejskiego Orli w 1614 r. W akcie lokacyjnym Krzysztof II Radziwiłł naznaczył podstawowe prawa i obowiązki mieszkańców miasta, wyznaczył okres wolnizny, wskazał terminy i zasady panujące na targach i jarmarkach, określił skład i zarys kompetencji urzędu miejskiego, jak również opisał wyposażenie przeciwpożarowe i kwestie wytwórstwa alkoholowego.

Artykuły cechu piekarskiego miasta Ciechanowca Strona

Artykuły cechu piekarskiego miasta Ciechanowca zostały wydane przez właściciela dóbr ciechanowieckich Maksymiliana Franciszka Ossolińskiego dnia 22 marca 1717 r. Zawarto tam najważniejsze zasady, prawa i obowiązki cechu i jego członków względem właściciela dóbr, ale również ludzi handlujących pieczywem i młynarzy w dobrach ciechanowieckich. Dokument nie jest jednoznaczny z nadaniem statutu dla cechu piekarzy. Ten dopiero miał zostać spisany i przedstawiony Ossolińskiemu do akceptacji.

Jan Luyken, Piekarz. Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. Gr.Ob.Alb.1751/2 MNW

Testament żołnierza Stanisława Jana Pudkowskiego Strona

Testament żołnierza Stanisława Jana Pudkowskiego, który został spisany 18 XI 1691 r. W swej ostatniej woli Pudkowski wskazał miejsce, gdzie chce być pochowany. Rozdysponował również wszystkie swoje pieniądze i ruchomości.

Opis systemu władzy w Polsce według Szymona Starowolskiego Strona

Szymon Starowolski (1588-1656) był polskim historykiem i pisarzem politycznym, duchownym rzymskokatolickim. W swoim dziele Polonia opisał geografię, historię, ustrój i inne aspekty funkcjonowania I Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w.

Testament Agnieszki Skwarczynej mieszczki knyszyńskiej Strona

Testament Agnieszki Skwarczynej mieszczki knyszyńskiej z 6 listopada 1705 r. Agnieszka w swym testamencie zapisała ruchomości i nieruchomości na rzecz członków swojej rodziny. W dokumencie wspomniała również o kwestii odebrania i spłacenia długu. Wskazała także miejsce, w których chce zostać pochowana.

Testament Jana Haliskiego, pułkownika wojsk królewskich Strona

Testament Jana Haliskiego pułkownika wojsk królewskich. Został on spisany 22 III 1732 r. Jest to pierwszy z jego dwóch testamentów (drugi spisano w 1741 r.). W swej ostatniej woli rozdysponował swoje dobra. Wskazał również miejsce, w których chciał zostać pogrzebany.

Zgoda Olbrachta Gasztołda na osiedlenie się w Tykocinie Żydów grodzieńskich Strona

Dokument stanowi zgodę Olbrachta Gasztołda (wydaną w 1522 r.) na osiedlenie się w Tykocinie Żydów grodzieńskich. Możnowładca naznaczył teren, który miał podlegać żydowskiemu osadnictwu, a także wskazał miejsce na synagogę i cmentarz żydowski. Zadacydował również jakim prawem mieli sądzić się Żydzi w Tykocinie. W dokumencie zagwarantowano osadnikom żydowskim prawa gospodarcze, ale również wyznaczono czas wolnizny, po którym Żydzi mieli wnosić czynsz. W ten sposób powstała pierwsza gmina żydowska na terenie Podlasia, która w przyszłości stanie się dominująca w całym regionie. Treść źródła stanowi fragment większego dokumentu. Zygmunt III Waza w 1601 r. potwierdził akt Stefana Batorego z 1576r., którym Batory potwierdzał i rozszerzał dwa przywileje dla Żydów tykocińskich z 1522 i 1536 r.

Sprawa sądowa dotycząca zdrady Strona

Źródło pochodzi z księgi miejskiej białostockiej z lat 1744-1794, sam wpis zaś z 11 grudnia 1757 r. Do tego typu ksiąg wpisywano różne treści – sprawy sądowe, umowy pożyczek, testamenty, protokoły z posiedzeń urzędów miejskich itd. Ta rozprawa tocząca się przed sądem miejskim dotyczyła zdrady małżeńskiej.

Ustawa dla Żydów orlańskich Strona

Omawiane źródło to ustawa nadana dla Żydów orlańskich w 1667 r. przez Bogusława Radziwiłła (1620-1669). Magnat chciał w ten sposób chciał przypomnieć i uporządkować prawa i obowiązki Żydów, którzy mieszkali w jego podlaskim mieście Orla.

Fundacja parafii w Boćkach Strona

Fundacja parafii w Boćkach, mieście na terenie ziemi bielskiej na dzisiejszym Podlasiu. Parafię ufundował Jan Sapieha 30 IV1513 r. W dokumencie wyznaczono uposażenie, z którego należało utrzymać parafię, a także obowiązki tamtejszego proboszcza. Zamieszczone źródło jest tłumaczeniem z języka łacińskiego.

Poloneutichia abo Królestwa Polskiego szczęście, a przy tym i W. Księstwa Litewskiego Strona

Poloneutichia autorstwa Andrzeja Lubienieckiego, ariańskiego historyka, jest kroniką historii Polski ze szczególnym uwzględnieniem lat 1506 - 1616,skupiająca się na panowaniu Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy. Pełna nazwa kroniki brzmi Poloneutichia abo Królestwa Polskiego szczęście, a przy tym i W. Księstwa Litewskiego. A potem tegoż szwankowanie w roku 1612 i 1613. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem kroniki, w którym autor pisze o momencie nominowania Stefana Batorego na króla Polski.

Portret Stefana Batorego przypisywany Marcinowi Koberowi. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Wilkierz Starogardu Gdańskiego z 1619 r. Strona

Wilkierz Starogardu Gdańskiego z 1619 r. jest jedynym zachowanym do dnia dzisiejszego źródłem archiwalnym do dziejów miasta XVI–XVIII w., które przetrwało w zasobach Archiwum Państwowego w Gdańsku. Łącznie starogardzki wilkierz zawiera 66 artykułów dotyczących najróżniejszych aspektów funkcjonowania miasta i jego społeczności. Całość została podzielona na cztery rozdziały: "O obywatelach i prawie obywatelskim”, "O zajęciach mieszczan, a przede wszystkim o warzeniu piwa i sprawach z tym związanych”, "O innych zajęciach mieszczańskich” i "O zachowaniu się mieszczan”.

Dwa dokumenty wydane przez króla Jana Kazimierza podczas tzw. Potopu Strona

Przedstawione źródła to dwa dokumenty wydane przez króla Jana Kazimierza podczas tzw. potopu, czyli wojny polsko-szwedzkiej toczonej w latach 1655–1660. Konflikt ten stanowił jedną z odsłon II wojny północnej.

Laudum sejmiku trockiego z 9 II 1780 r. Strona

Laudum sejmiku trockiego z 9 II 1780 r. Lauda to uchwały sejmikowe opisujące jego przebieg i efekty, podpisane przez kierującego sejmikiem marszałka oraz innych uczestników. Należały one do najczęściej wydawanych dokumentów sejmików Rzeczypospolitej, zwłaszcza w Koronie, ale często też na Litwie. W Wielkim Księstwie Litewskim w lutym odbywało się często kilka rodzajów sejmików, następujące jeden po drugim. Mogły one wydawać wspólne laudum. Po 1717 r. uprawnienia samorządowe sejmików zostały jednak mocno ograniczone, w wyniku zajmowały się one głównie wyborem przedstawicieli do organów centralnych.

Jean-Pierre Norblin, Sejmik w kościele. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Fragment wspomnień z młodości księcia Adama Jerzego Czartoryskiego Strona

Jest to fragment wspomnień z młodości księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, który opisuje swoje pierwsze wrażenia po wyjeździe do Petersburga w maju 1795 r. Tłumaczy w nim powody dla, których wraz z bratem znaleźli się w stolicy Rosji, a także prezentuje postawę Rosjan wobec nich w pierwszych chwilach po przybyciu. Pamiętnik wpierw został opublikowany we Francji i Wielkiej Brytanii,a następnie po polsku w Galicji na początku XX w.

Józef Oleszkiewicz, Portret Adama Jerzego Czartoryskiego. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Budowa mostu w Warszawie Strona

Podpisanie w 1764 r. Articuli Pactorum Conventorum zobowiązało króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do zbudowania mostu na Wiśle. Obiekt powstał, ale już po koronacji został rozebrany. Z powodu niskiego budżetu przez 9 lat król nie mógł dotrzymać obietnicy, dlatego też w 1775 r. wyraził zgodę aby Adam Poniński sfinansował budowę z własnych środków. W zamian za to przez 10 lat całkowita kwota myta mostowego trafiała do kieszeni marszałka. Prezentowane źródło dotyczy właśnie warunków realizowania tego przedsięwzięcia.

Karol Alberti, Most Ponińskiego. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Testament Anny Nawskiej Strona

XVII-wieczne testamenty są niezwykle cennym źródłem historycznym, które dostarczają wielu informacji na temat życia społecznego, ekonomicznego, religijnego i kulturowego tamtego okresu. Dokumenty te pozwalają na rekonstrukcję struktur rodzinnych oraz więzi pokrewieństwa, ujawniając role i pozycje kobiet w społeczeństwie. Pod względem ekonomicznym, testamenty dokumentują majątki i posiadłości, od ziemi, przez budynki, aż po przedmioty codziennego użytku. Religijne zapisy w testamentach odzwierciedlają pobożność i praktyki religijne ówczesnych ludzi, często zawierając darowizny na rzecz kościołów i klasztorów. Przekonania i obyczaje związane ze śmiercią, opisane w tych dokumentach, ukazują również różnorodne praktyki pogrzebowe. Testament Anny Nawskiej stanowi dobry przykład.

Eksport i import według Marcina Kromera Strona

W XVI wieku handel Rzeczypospolitej Obojga Narodów przeżywał rozkwit, głównie dzięki eksportowi produktów rolnych i surowców. Głównymi partnerami handlowymi były kraje Europy Zachodniej, zwłaszcza Niemcy, Niderlandy i Anglia. Gdańsk odgrywał kluczową rolę jako centrum handlu morskiego. Handel ten przyczyniał się do wzrostu zamożności szlachty i rozwinięcia miast, lecz jednocześnie prowadził do uzależnienia gospodarki od eksportu surowców. Fragment utworu Marcina Kromera przedstawia ówczesny eksport i import.

Fragment pamiętnika Albrechta Radziwiłła Strona

Kampania smoleńska 1633-1634 była kluczowym epizodem wojny smoleńskiej między Rzecząpospolitą Obojga Narodów a Carstwem Rosyjskim. W 1632 roku, korzystając z trudnej sytuacji wewnętrznej w Polsce po śmierci króla Zygmunta III Wazy, Rosjanie pod wodzą Michaiła Szeina rozpoczęli oblężenie Smoleńska, strategicznie ważnego miasta na pograniczu. Oblężenie trwało od października 1632 do października 1633 roku. W międzyczasie na tron polski wstąpił Władysław IV Waza, który zorganizował odsiecz dla oblężonego miasta. Fragment pamiętnika Albrechta Radziwiłła opisuje kluczowy dla tej kampanii dzień.

Wilhelm Hondius, Oblężenie Smoleńska. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Łzy smutne po zeszciu wiecznej pamięci godnego kanclerza i hetmana koronnego Jana Zamoyskiego Strona

Jan Zamoyski (1542-1605) był jednym z najważniejszych polityków i myślicieli Rzeczypospolitej Obojga Narodów, kanclerzem wielkim koronnym oraz hetmanem wielkim koronnym. Był zagorzałym katolikiem, co miało znaczący wpływ na jego działalność polityczną i publiczną. W czasach, gdy Europa przeżywała głębokie podziały religijne spowodowane reformacją i kontrreformacją, Zamoyski zdecydowanie opowiadał się po stronie Kościoła rzymskokatolickiego. Jego wiara katolicka była nie tylko elementem osobistej pobożności, ale także fundamentem jego polityki. Wspierał kontrreformację i działania mające na celu umocnienie katolicyzmu w Rzeczypospolitej, w tym rozwój edukacji katolickiej i działalność zakonu jezuitów. Zamoyski założył Akademię Zamoyską w Zamościu, która miała kształcić młodzież w duchu katolickim. „Łzy smutne…” Stanisława Grochowskiego to jedne z funeraliów napisanych po śmierci Jana Zamoyskiego, a prezentowany fragment podkreśla znaczenie wiary katolickiej w życiu kanclerza.

Jan Szwankowski, Jan Zamoyski. Domena publiczna via Wikimedia Commons.

Krytyka karnawału Grzegorza z Żarnowca Strona

Pod koniec XVI wieku kaznodzieje często krytykowali karnawał jako czas moralnego upadku i nadmiernych, niemoralnych zachowań. Uważali, że święto to sprzyjało pijaństwu, nieumiarkowanemu jedzeniu, hulaszczemu trybowi życia i zaniedbywaniu obowiązków religijnych i społecznych. Kaznodzieje wykorzystywali kazania, aby przestrzegać wiernych przed konsekwencjami takiego postępowania, przedstawiając karnawał jako przejaw diabelskich wpływów i fałszywej pobożności. Krytyka karnawału często miała charakter moralizatorski i była pełna ironii. Wielu duchownych dążyło do oczyszczenia Kościoła i społeczeństwa z tego, co uważali za przejawy zepsucia i niemoralności. W efekcie ich krytyka karnawału miała na celu promowanie bardziej umiarkowanych, pobożnych i moralnych postaw wśród wiernych. Fragment kazania Grzegorza z Żarnowca ukazuje właśnie takie podejście kleru do zabaw karnawałowych.

Pieter Brueghel Starszy, Walka pomiędzy Karnawałem a Wielkim Postem. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Kazania Fabiana Birkowskiego o niemoralnych obrazach. Strona

Sztuka reformacji, szczególnie w tradycji protestanckiej, była często skromna i unikała bogatych, emocjonalnych przedstawień charakterystycznych dla sztuki katolickiej. Protestanci kładli nacisk na prostotę i bezpośredniość w przekazie religijnym, często preferując teksty pisane nad obrazami. Reformacja sprzyjała także ikonoklazmowi, czyli niszczeniu obrazów religijnych, które były uważane za bałwochwalcze. Kontrreformatorzy krytykowali zarówno sztukę reformacyjną za jej brak emocjonalnego i wizualnego oddziaływania, jak i renesansowe przedstawienia nagich ciał za ich potencjalną niemoralność. W tekstach z tego okresu, takich jak cytowany fragment kazania Fabiana Birkowskiego z 1629 r., widoczna jest ostra krytyka niemoralnych obrazów, które miałyby skłaniać do grzechu i demoralizacji wiernych.

Godzinki z Maastricht. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Sposób ćwiczenia szlachty polskiej w dziele rycerskim w wojskach cudzoziemskich Strona

W XVII wieku Europa zmagała się z licznymi konfliktami zbrojnymi. Rzeczpospolita Obojga Narodów, jako jeden z kluczowych graczy na scenie europejskiej, musiała dostosować swoje metody wojskowe do zmieniających się warunków. Wzrost znaczenia taktyki i strategii wojskowej wymagał odpowiedniego szkolenia żołnierzy. Taki projekt przedstawił na sejmie warszawskim w 1611 r. Bartłomiej Nowodworski.

Bartłomiej Nowodworski. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Sprawa Zofii Bisównej z Koszyczek z 1584 r. oskarżonej o wielokrotne kradzieże Strona

W XVI-wiecznej Polsce kradzież była traktowana jako poważne przestępstwo, a kary za nią mogły być bardzo surowe. W przypadku kradzieży drobnych przedmiotów, sprawcy mogli zostać ukarani chłostą, więzieniem, lub wygnaniem. Przypadek Zofii Bisównej pokazuje jak karano złodziejki-recydywistki.

List Katarzyny Zamoyskiej do Tomasza Zamoyskiego Strona

Przedmiot niniejszego opracowania stanowi list Katarzyny Zamoyskiej jaki napisała w 1628 r., do swojego męża Tomasza Zamoyskiego (1594 – 1638) II ordynata Zamościa, wojewody kijowski (od 1619 r.), marszałka Trybunału Koronnego (1622 r.) podkanclerzego koronny (od 1628 r.) i kanclerza wielkiego koronnego (od 1635 r). Nieobecność Tomasza w Zamościu powodowała, że małżonkowie regularnie pisywali do siebie. Swoje listy Katarzyna zaczęła pisać tuż po ślubie mając około 18 lat. Przeważnie wszystkie listy pisała samodzielnie – analizowane źródło jest pisane ręką samej Katarzyny.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Sygnatura: 1/358/0/-/412

Dworzanin Polski Strona

Dworzanin Polski autorstwa Łukasza Górnickiego jest tzw. zwierciadłem, czyli gatunkiem literackim, którego zadaniem była prezentacja wybranego wzoru osobowego. W tym przypadku autor prezentuje jaki powinien być polski dworzanin. W niżej prezentowanym tekście źródłowym, będącym fragmentem Dworzanina Polskiego, autor opisuje w jaki sposób powinien zachować się dworzanin w czasie wojny, a także jakie cechy powinien prezentować sobą.

Jan Matejko, Magnaci w latach 1576-1586. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Wybór Stefana Batorego na króla Strona

Poloneutichia autorstwa Andrzeja Lubienieckiego, ariańskiego historyka, jest kroniką historii Polski ze szczególnym uwzględnieniem lat 1506-1616, skupiająca się na panowaniu Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy. Pełna nazwa kroniki brzmi Poloneutichia abo Królestwa Polskiego szczęście, a przy tym i W. Księstwa Litewskiego. A potem tegoż szwankowanie w roku 1612 i 1613. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem kroniki, w którym autor pisze o momencie nominowania Stefana Batorego na króla Polski

Marcin Kober, Portret Stefana Batorego z 1586 roku. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Hieronim Lippomano o Rzeczypospolitej Strona

Relacya o Polsce z roku 1575, przez posła Weneckiego, Hieronima Lippomano- jest relacją i opisem sytuacji panującej w Polsce końca XVI wieku, spisaną przez weneckiego posła. Zawiera w nich opisy ziem Rzeczypospolitej, ich charakterystykę, jak również ludność je zamieszkującą. Lippomano wspominał również o władzy, jak również i o szlachcie. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem owej relacji, w której poseł wenecki charakteryzuje Polaków, szlachtę, jak również wspomina o języku, jakiego Polacy na co dzień używają.

Kajetan Wincenty Kielisiński, Ubogi szlachcic z XVII w. Biblioteka Narodowa, sygn. G.1635/Sz

Pokój w Jamie Zapolskim Strona

Dyariusz negocyacyi o pokój między Moskwą a Polską zawarty w Kiwerowej Horee dnia 15 stycznie 1582 roku, przez Antoniego Possewina spisany, a z dzieła jego Moscovia et alia opera w Kolonii roku 1587 drukowanego wyjęty - jest to fragment dłuższego tekstu, dotyczącego działań i historii Rosji w drugiej połowie XVI wieku. Niżej prezentowany tekst źródłowy zawiera opis negocjacji pokoju pomiędzy Polską i Rosją, który później znany będzie jako pokój w Jamie Zapolskim.

Jan Matejko, Stefan Batory pod Pskowem. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Fragment "Wspomnień z Polski" Nathaniela Wiliama Wraxalla Strona

Wspomnienia z Polski, autorstwa Nathaniela Wiliama Wraxalla, są relacją i pamiętnikiem z pobytu w Warszawie, Dreźnie, Berlinie i Wiedniu w latach 1777 - 1779, który zawiera opis ówczesnej sytuacji w Rzeczypospolitej - nie tylko społecznej i politycznej, ale również gospodarczej. Niżej prezentowane teksty źródłowe są fragmentami Wspomnień, w których autor charakteryzuje króla polskiego, Stanisława Augusta Poniatowskiego, jak również daje szczegółowy opis ówczesnego Krakowa.

Nathaniel William Wraxall. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Ustanowienie Komisji nad Edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej Strona

Pierwszy Uniwersał - Ustanowienie Komisji nad Edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej jest to ustawa, powołująca do życia Komisję Edukacji Narodowej, która miała za zadanie nadzorować edukację w Rzeczypospolitej. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem tej ustawy, w której znajdują się powody powołania rzeczonej Komisji, jak również wymienieni zostali ludzie za nią odpowiedzialni i nią zarządzający.

Franciszek Smuglewicz, Ignacy Jakub Massalski. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Relacja z bitwy pod Warką Strona

Wiadomość o zwycięztwie odniesionem nad Szwedami pod Warką dnia 7 kwietnia 1656 roku, z pisemka drukowanego w Rzymie - tłumaczenie krótkiej broszury z języka włoskiego, wydanej w Rzymie, która dotyczyła rządów Jana Kazimierza oraz bitwy ze Szwedami. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem relacji z bitwy pod Warką, w którym opisane są, pokrótce, kolejne działania w trakcie bitwy.

Franciszek Smuglewicz, Bitwa pod Warką. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Bitwa pod Orszą Strona

Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i Wszystkiej Rusi - kronika autorstwa Macieja Stryjkowskiego, w której autor opisuje okres historii wymienionych wyżej krajów od roku 1329, kończy zaś na roku 1581. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem Kroniki, w którym autor opisuje przebieg oraz następstwa bitwy pod Orszą.

Bitwa pod Orszą. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

List Huga Kołłątaja pisany do Stanisława Małachowskiego Strona

Anonima listów kilka. Część I, o podźwignieniu sił krajowych- to listy pisane przez Hugona Kołłątaja, które ukazały się w latach 1788-1789 w trzech częściach. Zawarł on w nich swoje poglądy i spojrzenie na sytuację Rzeczypospolitej. Wyrażał w nich również nadzieję na dokonanie serii refom, które zwał „Małą Rewolucją”. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem pierwszej części Listów, w którym autor charakteryzuje naród polski oraz wymienia przyczyny problemów, jakie pod koniec XVIII wieku toczyły Rzeczpospolitą.

Józef Peszka, Hugo Kołłątaj. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Sprawa Teresy Kąckiej z Niepołomic z 1689 r. oskarżonej o podpalenie Strona

Przestępstwo podpalenia traktowano niezwykle poważnie, ponieważ stanowiło zagrożenie nie tylko dla majątku prywatnego, ale również dla całych społeczności. Kary za podpalenie były surowe, zazwyczaj obejmowały karę śmierci, ponieważ podpalenie uznawano za szczególnie groźny występek. W procesach o podpalenie dużą rolę odgrywały przyznanie się oskarżonego oraz świadectwa społeczności. Oskarżeni, którzy przyznawali się do winy, mogli liczyć na łagodniejsze wyroki, co pokazuje przykład Teresy Kąckiej z 1689 r. Choć przyznała się do winy i początkowo została skazana na śmierć, interwencje duchownych i mieszkańców miasta pozwoliły jej uniknąć egzekucji poprzez ścięcie. Zamiast tego nakazano jej ślub z osobą, która się za nią wstawiła. Ten przykład pokazuje, że sądownictwo w XVII-wiecznej Polsce łączyło surowość prawa z możliwością łaski, szczególnie gdy interweniowały instytucje duchowne lub wpływowe osoby.

Franciszek Kostrzewski, Pożar wsi. Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

Opis chorób i dolegliwości występujących na wsi polskiej Strona

Fragment relacji Huberta Vautrina „Obserwator w Polsce” z opisem chorób i dolegliwości występujących na wsi polskiej, w tym kołtuna. Autor zwraca też uwagę na możliwe przyczyny ich występowania.

Thomasa Salmona „Lo stato presente di tutti paesi, e popoli del mondo, naturale, politico, e morale", Wenecja 1739, t. 7.; Biblioteka Narodowa.

Nadanie włóki pola i pozwalanie na prowadzenie karczmy dla karlicy Marynki Strona

List króla Zygmunta Augusta z 1570 r. skierowany do leśniczego bielskiego Stanisława Trojanowskiego, w którym informuje go nadaniu włóki pola z prawem do założenia karczmy w Kuraszewie dla Marynki, karlicy będącej na dworze jego siostry Anny.

Jan Feliks Piwarski, Karczma "Ostatni grosz". Domena publiczna via Wikimedia Cammons.

List króla Zygmunta Augusta do władz i mieszczan Augustowa Strona

List króla Zygmunta Augusta z 25 maja 1569 r. skierowany do władz i mieszczan Augustowa z nakazem, żeby jak najszybciej oddawali pobór niektórych podatków z miasta i żeby nie czynili trudności w jego odbieraniu.

Konstytucja sejmu roku 1588 de crimine laese maiestatis et perduellionis. Strona

Konstytucja została przyjęta, obok innych istotnych dla historii prawa ustaw, w styczniu 1588 roku, w czasie sejmu koronacyjnego Zygmunta III Wazy. Regulowała zasady odpowiedzialności za zdradę państwa (perduellio) oraz obrazę majestatu (crimen laesae maiestatis). Była to pierwsza konstytucja sejmowa, która wyraźnie wyróżniła ten pierwszy czyn.

Manifest przeciw sejmikowi deputackiemu 7 II 1763. Strona

Manifest przeciw sejmikowi deputackiemu 7 II 1763. Na sejmikach deputackich poszczególnych ziem wybierano deputatów, którzy pełnili rolę sędziów Trybunału Głównego. W czasach Augusta III, kiedy prawie wszystkie sejmy zostały zerwane, Trybunał przejął częściowo ich rolę, pełnił więc też funkcje polityczne. W związku z tym funkcja deputatów zyskała na znaczeniu, a ich wybór powodował spory między liderami politycznymi. W wyniku dochodziło do zrywania sejmików za pomocą manifestów. Oznaczało to unieważnienie wszelkich czynności sejmiku, choć czasem udawało się zignorować protesty. Przeważnie względy formalne były tylko pretekstem, a faktyczną przyczyny zerwania sejmiku miały charakter polityczny.

Muza polska na tryjumfalny wjazd Najaśniejszego Jana III Strona

Jan III Sobieski, wybrany na króla 21 maja 1674 roku, odbył sakrę dopiero w 1676roku, po ustabilizowaniu sytuacji międzynarodowej w wyniku skutecznej kampanii przeciwko Turcji, w trakcie której elekt wciąż pełnił funkcję hetmana wielkiego koronnego. Wyniesienie zwycięzcy spod Chocimia do godności królewskiej znalazło odbicie w ówczesnej poezji, czego przykładem jest opublikowany anonimowo utwór Wacława Potockiego Muza polska na tryjumfalny wjazd Najaśniejszego Jana III po dwuletniej elekcyjej na szczęśliwą koronacyją z marsowego pola do stołecznego miasta Krakowa, w którym odzwierciedlona została atmosfera czasu oczekiwania na ceremonię.

Przywilej królewski wydany 5 sierpnia 1783 r. Strona

Przywilej królewski wydany 5 sierpnia 1783 r. Dokument dotyczy Golędzinowa, czyli miasteczka należącego do króla Stanisława Augusta (od 1764 r.), znajdującego się na prawym brzegu Wisły. Na jego terenie osiedlili się liczni ewangeliccy rzemieślnicy, głównie garbarze i sukiennicy. Na mocy tego przywileju król przekazał im dwa place, które miały być przeznaczone na budowę kościoła, szkoły, szpitala i cmentarza. Wydał też zgodę na założenie manufaktur, z których dochód miał być przeznaczony na utrzymanie ewangelickiego zboru. Prawo patronatu nad konstytuującą się parafią ewangelicko-augsburską, obejmującą protestantów z Golędzinowa i Pragi, miało należeć do króla i jego sukcesorów. Gwarantowało mu to m. in. wpływ na obsadę urzędów kościelnych.

Historia Polski - no ...

Tematyka

Wstęp

Materiały i źródła