Opis źródła:
Wiadomość o zwycięztwie odniesionem nad Szwedami pod Warką dnia 7 kwietnia 1656 roku, z pisemka drukowanego w Rzymie - tłumaczenie krótkiej broszury z języka włoskiego, wydanej w Rzymie, która dotyczyła rządów Jana Kazimierza oraz bitwy ze Szwedami. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem relacji z bitwy pod Warką, w którym opisane są, pokrótce, kolejne działania w trakcie bitwy.
Miejsce i data wydania:
Wydano drukiem w 1864 roku Poznań-Berlin, TOM 2, w formie zbiorczego wydawnictwa kilku relacji nuncjuszy apostolskich z Polski.
Miejsce przechowywania oryginału źródła:
Oryginał publikacji znajduje się w Kórnickiej Bibliotece Polskiej Akademii Nauk.
Tekst źródła (fragment):
Kiedy król szwedzki znajdował się w ciasnem miejscu o dwie mile od Sandomierza, uradzili nasi aby Czarniecki, kasztelan kijowski, przeszedł rzekę, i złączył się z wojskiem Lubomirskiego w. marszałka koronnego, sądząc że tym sposobem otworzą drogę nieprzyjacielowi, który okazywał chęć ciągnięcia ku Krakowowi. Upewniał bowiem Jan Sapieha, który opuściwszy Szwedów przeszedł do nas w 400 koni, i któremu w. marszałek koronny obiecał uprosić przebaczenie J. K. Mości, że nieprzyjaciel widząc niepodobieństwo przerznięcia się nazad do Warszawy, umyślił dostać się do Krakowa, i dla tego nasi sądząc że nie odmieni swego zamiaru ustąpili mu z drogi, żeby go zwabić na nią, a potem otoczyć między Wisłą i górami, gdzie byli pewni znieść go do szczętu. Ale król poznawszy lepiej swe położenie i sposoby wydobycia się z niego, ochłonął nieco z pierwszego przestrachu, a słysząc szemrania przedniejszych wodzów, tych zwłaszcza, którzy już dawniej nie pochwalali tak dalekiej wyprawy, a teraz głośno narzekali, że ich zaprowadził na stratę życia i sławy, postanowił przeprawić się przez San, a nawet w razie potrzeby stawić pole liczniejszemu wojsku litewskiemu i zajmującemu lepsze stanowisko.
[...]
Skoro tylko wódz szwedzki pozostały w Prusiech dowiedział się z listu pisanego przez xięcia Jana Adolfa z Warszawy o niebezpieczeństwie w jakiem się król znajdował nad Sanem, natychmiast wyprawił mu na pomoc korpus złożony z 5000 dobornego żołnierza, który gdy doszedł do Warki o ośm mil za Warszawą, tegoż samego dnia w. marszałek koronny Lubomirski i kasztelan kijowski Czarniecki stanęli nad Pilicą, tak iż oba wojska ta tylko rzeka dzieliła. [...] Dostało się do niewoli około 250 Szwedów, między którymi 40 samej starszyzny. Zabrano 200 wozów [...]
Słowniczek pojęć:
Jan Kazimierz - król Polski i wielki książę Litwy w latach 1648 - 1668 z dynastii Wazów. Tytularny król Szwecji do 1660 roku. Syn Zygmunta III Wazy. W czasie swoich rządów zmagał się z zagrożeniem ze strony Bohdana Chmielnickiego i buntu kozackiego, wojny z Rosją, jak również potopu Szwedzkiego. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_II_Kazimierz_Waza
Stefan Czarniecki - polski dowódca wojskowy, uczestnik wojny partyzanckiej przeciwko wojskom Karola X Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, walczył przeciwko powstańcom Chmielnickiego jak również w wojnie polsko-rosyjskiej 1654 - 1667. Jest jedną z postaci uwiecznionych w Hymnie Polski. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Czarniecki
kasztelan - urzędnik ziemski, którego rolą było, m.in. ściąganie danin na rzecz panującego, jak również zajmował się innymi sprawami z zakresu administracji gospodarczej. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kasztelan
Jerzy Sebastian Lubomirski - hetman polny koronny oraz marszałek polny koronny, tłumacz, mówca i pisarz polityczny. Jeden z nielicznych arystokratów, którzy nie złożyli hołdu Karolowi Gustawowi. W 1665 roku wszczął rebelię przeciwko Janowi Kazimierzowi w obronie demokracji szlacheckiej. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_Sebastian_Lubomirski
marszałek koronny - historyczny urząd w Polsce w czasach I Rzeczypospolitej, pierwszy minister w Koronie Królestwa Polskiego. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Marsza%C5%82ek_wielki_koronny
Paweł Jan Sapieha - hetman wielki litewski i wojewoda wileński; w czasie potopu szwedzkiego początkowo pozostawał wierny królowi polskiemu by, następnie, pod naciskiem wojska przejść na stronę Karola Gustawa, a, ostatecznie, powrócił do służby królowi, oczekując konkretnych korzyści. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pawe%C5%82_Jan_Sapieha
potop szwedzki - VI wojna polsko-szwedzka, stanowiąca jedną z odsłon II wojny północnej. Konflikt ten był jednym z najbardziej śmiercionośnych i niszczycielskich w całej historii Polski. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Potop_szwedzki#Kampania_1659
Karol X Gustaw - król Szwecji w latach 1654 - 1660, prowadził liczne wojny. W czasie swego panowania był dowódcą wojsk, m.in. w Polsce, Niemczech czy Danii. Część polskiej arystokracji zaproponowała mu koronę Polski, co stało się impulsem do rozpoczęcia przez Szwecję II wojny północnej. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_X_Gustaw
Pytania do źródła
Pytania do uczniów szkoły podstawowej
- W jakich latach miał miejsce potop szwedzki? Jakie były jego przyczyny i jakie skutki?
- Jaki przebieg miała bitwa pod Warką, w świetle tekstu źródłowego? Kto zwyciężył?
- Czy potop szwedzki wpłynął pozytywnie czy też negatywnie na dalsze losy Rzeczypospolitej? Czy miał wpływ na inne, późniejsze, wojny Rzeczypospolitej?
Pytania do uczniów szkoły średniej
- Jak, w świetle tekstu źródłowego, przebiegała bitwa pod Warką? Jakie były strony walczące? Kto był wówczas królem jednej i drugiej strony konfliktu? Kto zwyciężył?
- Jakie były przyczyny tzw. potopu szwedzkiego? Co uczyniła polska szlachta w momencie najazdu Szwedów na Rzeczpospolitą?
- Jakie były skutki potopu szwedzkiego? Czy można powiązać potop szwedzki z innymi wojnami, prowadzonymi później przez Rzeczpospolitą w XVI wieku? Swoją odpowiedź uzasadnij, korzystając z wiedzy własnej.
Wskazówki:
Odpowiadając na pytania należy pamiętać, że wiek XVI był niezwykle burzliwy dla Rzeczypospolitej. Problemy wewnętrzne w postaci korupcji i nadmiernej pozycji i władzy szlachty; problemy zewnętrzne w postaci sąsiadów pragnących zabrać ziemie Rzeczypospolitej. Każda kolejna wojna osłabiała kraj, aż do momentu, gdy nie był w stanie bronić się przed kolejnymi atakami z zewnątrz. Szlachta natomiast spełniała jedynie swój własny interes, nie zaś interes kraju. Przykładem mogą być liczne wykorzystania, np. liberum veto w trakcie sejmów, bądź też to, w jaki sposób ten stan społeczny zachował się w stosunku do króla szwedzkiego w trakcie potopu. Każda kolejna wojna i kolejne problemy czy to gospodarcze, czy społeczne, osłabiały Rzeczpospolitą i przyczyniały się do powolnego jej upadku i utraty pozycji na arenie międzynarodowej, czego ostatnim punktem były rozbiory przez trzy sąsiadujące mocarstwa.
Najważniejsze cezury:
1648 - 1668 - panowanie Jana II Kazimierza
1655 - 1660 - Potop Szwedzki
3 maja 1660 - traktat pokojowy w Oliwie
Literatura pomocnicza:
Jurek T., Kizik E., Historia Polski do 1572, Warszawa 2013.
Augustyniak U., Historia Polski 1572 - 1795, Warszawa 2024.
Plik do pobrania: Relacja z bitwy pod Warką
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Monika Poszalska