Opis źródła:
Anonima listów kilka. Część I, o podźwignieniu sił krajowych - to listy pisane przez Hugona Kołłątaja, które ukazały się w latach 1788-1789 w trzech częściach. Zawarł on w nich swoje poglądy i spojrzenie na sytuację Rzeczypospolitej. Wyrażał w nich również nadzieję na dokonanie serii refom, które zwał „Małą Rewolucją”. Niżej prezentowany tekst źródłowy jest fragmentem pierwszej części Listów, w którym autor charakteryzuje naród polski oraz wymienia przyczyny problemów, jakie pod koniec XVIII wieku toczyły Rzeczpospolitą.
Miejsce i data wydania:
Wydano ponownie, ze wstępem, opracowane, w Krakowie w 1954 roku. Pierwotnie zaś wydano drukiem w 1788 roku w Warszawie.
Miejsce przechowywania oryginału źródła:
Oryginał z końca XVIII wieku znajduje się, m.in. w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze.
Tekst źródła (fragment):
Do Stanisława Małachowskiego
Referendarza Koronnego
List Pierwszy
Dnia 1 sierpnia 1788
[...]
Naród, któremu masz przodkować, nie jest bez siły, nie jest bez sposobów, ale jest bez śmiałych i mężnych przewodników, ale jest bez wzajemnego porozumienia, ale wytępił w sobie miłość Ojczyzny i braterstwa. Naród ten przez wyniosłość i pogardę wewnętrzną zasłużył na pogardę u obcych. Lekceważąc subordynacyą i zwierzchność, poniżył i upodlił władzę rządową, a tym samym został poniżonym i upodlonym w oczach całej Europy. Lubiący przewodzić i dzielić się na partyje ogołocił z prerogatyw władzę w kraju najwyższą, przez co zrobił ją bezsilną. Dając wolny wstęp uzurpacyi sąsiadów, za nic ważąc powagę i majestat swego rządu, wyciąga niewolnicze ręce do obcych mocarstw, a każdy tym się tylko chlubi, że zasłużył na protekcyją zagranicznego posła. Łakomstwo zrobiło ofiarę z całości krajowej na ten jedynie koniec, aby mogło bezkarnie ubogacić rozrzutne swe ręce majątkiem Rzeczypospolitej lub poczciwie nabytym swych braci groszem. Rozrzutność partykularnych ogołociwszy ich z fortuny ojców, uczyniła niezdolnemi wszystkich do udzielenia tyle na dobro Rzeczypospolitej, ile potrzeba było dla postawienia jej w stanie wyrównywającym mocy sąsiadów.
Słowniczek pojęć:
Stanisław Małachowski - hrabia na Końskich i Białaczowie, prezes senatu Księstwa Warszawskiego, marszałek Sejmu Czteroletniego. Przeprowadził uchwalenie konstytucji 3 maja oraz był jej sygnatariuszem. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Ma%C5%82achowski
Hugo Kołłątaj - polski polityk, mąż stanu, publicysta oświeceniowy, pisarz polityczny. W latach 1782 - 1786 rektor Szkoły Głównej Koronnej. Jeden z twórców Konstytucji 3 maja. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Hugo_Ko%C5%82%C5%82%C4%85taj
Stanisław August Poniatowski - król Polski w latach 1764 - 1795. Inicjator i współautor reform ustrojowych, przeprowadzonych przez Sejm Czteroletni, lecz, jednocześnie, uzyskał elekcję przy poparciu Katarzyny II oraz przystąpił do konfederacji targowickiej. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_August_Poniatowski
demokracja szlachecka - system panujący w Rzeczypospolitej XV i XVI wieku, a następnie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Gwarantował szlachcie prawo głosowania oraz decydowania o sprawach państwa. Więcej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Demokracja_szlachecka
Pytania do źródła
Pytania do uczniów szkoły podstawowej:
1. Jakich reform podjął się Stanisław August Poniatowski w ramach próby ratowania Rzeczypospolitej?
2. Kim był Hugon Kołłątaj? Czym się zajmował i z czego zasłynął?
3. Jakie państwa brały udział w rozbiorach Polski?
4. W oparciu o tekst źródłowy opowiedz, w jakiej sytuacji znalazła się Rzeczpospolita pod koniec XVIII wieku?
Pytania do uczniów szkoły średniej
- Co, w świetle tekstu źródłowego, było przyczyną tak trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Rzeczpospolita pod koniec XVIII wieku? Wskaż fragment w tekście i rozwiń swoją odpowiedź, korzystając z wiedzy własnej.
- O jakiej grupie społecznej pisze autor, wymieniając negatywne skutki jej wpływu na kraj? Jaki system władzy spowodował tak wielkie problemy Rzeczypospolitej? Swoją odpowiedź uzasadnij.
- Jakich reform podjął się Stanisław August Poniatowski w ramach próby ratowania kraju? Korzystając z wiedzy własnej, wskaż które z nich miały największą szansę na zmianę sytuacji Rzeczypospolitej.
- Jakie przyczyny zewnętrzne doprowadziły do rozbiorów a, ostatecznie, do upadku Rzeczypospolitej?
Wskazówki:
O sytuację, w jakiej znalazła się Rzeczpospolita w XVIII wieku najczęściej obwinia się stan społeczny, który ponad interes kraju, stawiał swój własny oraz korzyści z niego płynące. Stan ten decydował, m.in. o wyborze króla na wolnych elekcjach, jak również wpływał na politykę wewnętrzną oraz zewnętrzną państwa. Warto, odpowiadając na pytania, przypomnieć sobie o jakim stanie mowa, jak również jaka miał on rolę w dziejach Polski oraz jaki system władzy wytworzył, ale również z czego to wynikało?
Należy także zwrócić uwagę na to, jakie działania zostały podjęte po I rozbiorze Polski w celu uratowania kraju. Jakie reformy przeprowadzono oraz w jaki sposób zareagowano na zabranie ziem Polski przez zaborców. Jakie państwo, realnie, wpływało na politykę Rzeczypospolitej?
Najważniejsze cezury:
5 sierpnia 1772 - Pierwszy rozbiór Polski
3 maja 1791 - uchwalenie Konstytucji 3 maja
23 stycznia 1793 - Drugi rozbiór Polski
24 października 1795 - Trzeci rozbiór Polski
Literatura pomocnicza:
Jurek T., Kizik E., Historia Polski do 1572, Warszawa 2013.
Augustyniak U., Historia Polski 1572 - 1795, Warszawa 2024.
Plik do pobrania: List Huga Kołłątaja pisany do Stanisława Małachowskiego
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Monika Poszalska