Opis źródła:
Konstytucja została przyjęta, obok innych istotnych dla historii prawa ustaw, w styczniu 1588 roku, w czasie sejmu koronacyjnego Zygmunta III Wazy. Regulowała zasady odpowiedzialności za zdradę państwa (perduellio) oraz obrazę majestatu (crimen laesae maiestatis). Była to pierwsza konstytucja sejmowa, która wyraźnie wyróżniła ten pierwszy czyn.
Miejsca wydania:
Volumina Legum, t. II, s. 251-252.
Volumina Constitutionum, t. II, vol. 2, s. 62 – 63.
M. Moniuszko, Prawo sądowe Rzeczypospolitej szlacheckiej (XVI–XVIII w.) Zarys wykładu z wyborem źródeł, Warszawa 2017, s. 82-83.
Tekst źródła:
Jeśliby kiedykolwiek Nam i potomkom Naszym Królom Polskim, z poddanym swym, szlacheckiego zawołania, przyszła sprawa o crimen laesae maiestatis, które tylko in personam regiam, podług prawa, machinatione, conspiratione, violento conatu et quod longe absit, facto ipso, in vitam committitur, tedy od instygatora Naszego, za wiadomością marszałka Naszego, ma na takowego pozew iść, sześć niedziel przed terminem ma być położony na sejm i onego położenia relacja w księgach grodzkich tegoż powiatu ma być zapisana, w którą pozew ma być wpisany i od sejmiku takie położenie pozwu, dla dostatecznej wiadomości, przez woźnego ma być publikowane. Który tak pozwany ma peremptorie stanąć i gdy sprawa z pozwu takowego przypadnie, mamy, wysłuchawszy propozycją i dowody instygatora Naszego, także i strony obwinionej, Panom Radom naszym i posłom ziemskim niżej opisanym w tym dać czas, aby na tę sprawę na sejmie onym, bez bytności Naszej wotowali i w niej się wedle potrzeby rozmówili. A gdyby się spólnie wszyscy na jedną sentencją zgodzili, taki tedy dekret przez nie, w niebytności Naszej konkludowany, przy Nas ex scripto ma być ferowan przez marszałka. A gdzie by się wszyscy na jeden dekret zgodzić nie mogli, tedy przy większej części konkluzja zostawać ma. Do którego takowego sądu z koła poselskiego deputowani być mają ośm osob, którzy przysiągłszy na prawne i na sprawiedliwe podług sumienia wotowanie, przy paniech senatorzech wotować i wota ich także jako i Panów Rad liczone i porachowane być mają.
(…)
Takiż postępek ma być in causa perduellionis Reipublicae, to jest, gdyby kto czynił bunty przeciwko Rzeczypospolitej, porozumiewając się z nieprzyjacielem koronnym ku szkodzie koronnej, wynosił tajemnice Rzeczypospolitej zwierzone nieprzyjacielowi koronnemu, podał mu zamek na zmowie, wzruszał pacta et foedera z postronnemi pany, rebelią facto pokazując, albo którykolwiek inny występek popełnił, który by właśnie był contra Rempublicam. Jednak już in tali casu My jako głowa, z Pany Radami i z ośmią deputatow poselskich sądzić i przy większej części konkluzją uczynić mamy [...]
Słowniczek pojęć:
Crimen laese maiestatis- Zbrodnia obrazy majestatu
In personam regiam- przeciwko osobie króla
machinatione, conspiratione, violento conatu et quod longe absit, facto ipso, in vitam committitur- przez machinację, spisek, zamiar użycia przemocy, oraz, co oby długo nie miało miejsca, przez sam czyn przeciwko życiu zostało popełnione.
Instygator- Urzędnik, który z jednej strony pełnił funkcje oskarżyciela w sprawach przeciwko królowi lub państwu, z drugiej zaś występował w sprawach dotyczących dóbr królewskich.
Woźny- urzędnik sądowy, wykonujący czynności techniczne i organizacyjne.
Peremptorie-stanowczo
Panom Radom- Senatowi
Wotowali- głosowali
ex scripto ma być ferowan- ma zostać odczytany
dekret- tu: wyrok
konkluzja- tu: decyzja, rozstrzygnięcie
Postępek- proces, postepowanie
in causa perduellionis Reipublicae- W sprawie zdrady Rzeczypospolitej
pacta et foedera- porozumienia i przymierza
facto- czynem
contra Rempublicam- przeciwko Rzeczypospolitej
in tali casu- w takim wypadku
Pytania do źródła
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
1. Czym, na gruncie konstytucji, różnią się od siebie czyny obrazy majestatu i zdrady?
2. Przeciwko komu skierowane są te czyny?
3. Jakie przykładowe zachowania mogłyby, w świetle niniejszej ustawy, zostać uznane za zdradę lub obrazę majestatu?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:
1. Czy król mógł dopuścić się zdrady?
2. Co treść powyższej konstytucji może nam powiedzieć o ustroju i systemie politycznym państwa? Czy ustawa o takiej treści mogłaby zostać wydana we Francji?
3. Czy król powinien być obecny w czasie wyrokowania nad wyrokiem w opisanych sprawach? Dlaczego?
Literatura pomocnicza:
Z. Szcząska, Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. XX, 1968, z. 1, s. 93-124.
W. Zarzycki, Temida sejmowa. Z dziejów sądu sejmowego w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 2000
Najważniejsze cenzury:
Koronowany pod koniec 1587 r. Zygmunt Waza próbuje zabezpieczyć swoją pozycję na tronie polsko-litewskim. W styczniu roku 1588, dzięki zwycięstwie pod Byczyną, upada ostatecznie kandydatura habsburska. Tymczasem komplikują się relacje nowego monarchy z najważniejszymi siłami politycznymi w Rzeczypospolitej, przede wszystkim z kanclerzem i hetmanem Janem Zamoyskim. Również w styczniu 1588 roku król zatwierdza III statut litewski. Na zachodzie Francja pogrążona jest w wojnie domowej, za kilka miesięcy klęską zakończy się Hiszpańska próba ataku na wyspy brytyjskie. W Moskwie po śmierci Iwana IV Groźnego (1584 r.) faktyczną władzę w państwie dzierży Borys Godunow.
Plik do pobrania: Konstytucja sejmu roku 1588 de crimine laese maiestatis et perduellionis.
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Michał Gawęda