Opis źródła:
Omawiane źródło to ustawa nadana dla Żydów orlańskich w 1667 r. przez Bogusława Radziwiłła (1620-1669). Magnat chciał w ten sposób chciał przypomnieć i uporządkować prawa i obowiązki Żydów, którzy mieszkali w jego podlaskim mieście Orla.
Miejsce wydania:
M. Sierba, Radziwiłłowskie dobra Orla (1585-1695), Białystok 2017, s. 368.
Miejsce przechowywania oryginału źródła:
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dział XXIII, teka 105, plik 1, s. 14;
Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku, f. 694, op. 4, sygn. 1466, k. 289-289v.
Tekst źródła:
Ustawa dla Żydów orlańskich
Naprzód mają być Żydzi orlańscy we wszytkiem według prawa zachowani, a czynsze mają oddawać, jako w inwentarzu jest opisano: prętowego po półtora grosza, z ogrodów, morgów i gruntów, którzy trzymają, według inwentarza mają wypłacać do skarbu.
Podwodami, bliskich porywczych, ani dalekich, jako Żydzi tak i mieszczanie odprawować nie powinni żadnem sposobem, ani pretekstem i od posyłek z listami wolni.
Żydzi nie mają być karani postronkiem, kijem, gąsiorem, ani zwyczajnem karaniem, tylko winą, gdyby który zawinił groszy 24.
Który by Żyd zawinił na turmę, tedy nie w miejskiej, ale w zamkowej wieży ma siedzieć, ponieważ nie do miejskiej, ale do dwornej należą jurydyki.
Na grabaczkę nie powinni chodzić, jeno, strzeż Boże, na gwałty do rwania stawów pod zamek.
Na porękę, gdy szkoła bierze Żyda, ma im być ze dworu dany, a nie więzić go, gdy się ręczy szkoła.
W sądach mają być zachowani, według dawnego zwyczaju, od dekretu groszy sześć pokłonu trzy grosze, zapisnego groszy trzy. A komu się dekret nie podoba, wolna apelacja ma być dana do mnie albo do Pana Ekonoma mego.
Kiedy według prawa nakazana ma być przysięga któremu Żydowi, tedy nie mają być przyniewoleni do inszych sposobów, jedno do ich praw i według dawnych zwyczajów.
W winnicach nie powinni robić w święta wielkie: Narodzenia Pańskiego i na Wielką Noc i insze święta także i w niedzielę.
Włość orlańska, która należy do miasta, powinna dawać na ugodę żołnierzom dwie części, a miasto z Żydami trzecią część.
Także na ozdobę miasta pozwalam w rynku mieszczanom i Żydom kramy budować.
B. Radziwiłł
Słowniczek pojęć:
Podwody – posługa komunikacyjna na rzecz pana, polegająca na dostarczeniu mu koni lub wołów i przewiezienie czegoś (np. zboża).
Gąsior – drewniana kłoda krępująca ręce i szyją skazanego.
Turma – więzienie.
Jurydyka – teren na obszarze miasta wyłączony spod jurysdykcji władz miejskich.
Grabaczka – prace ziemne.
Poręka – poręczenie.
Szkoła – gmina żydowska.
Ekonom – zarządca majątku.
Winnica – gorzelnia.
Pytania do źródła;
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom podstawowy):
1.Wymień powinności, które musieli wypełniać Żydzi.
2.Czy Żydzi podlegali władzom miejskim?
3.Do kogo mógł odwołać się Żyd orlański w przypadku niesatysfakcjonującego wyroku sądowego?
Pytania dla uczniów szkoły średniej (poziom rozszerzony): pytania dla poziomu podstawowego, a ponadto:
1.Dlaczego nie stosowano względem Żydów orlańskich kar fizycznych?
2.Kto musiał poręczyć za Żydem orlańskim, by ten został wypuszczony z więzienia?
Literatura pomocnicza:
Kaźmierczyk A., Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI-XVIII, Kraków 2002
Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1795 r., Wrocław 1980
Sierba M., Radziwiłłowskie dobra Orla (1585-1695), Białystok 2017
Najważniejsze cezury:
Dokument został wydany przez Bogusława Radziwiłła w 1667 r. Magnat ten zarządzał Orlą od śmierci swojego brata stryjecznego Janusza Radziwiłła (31 XII 1655), a formalnie przejął je po ślubie z jego córką Anną Marią w 1665 r.
Plik do pobrania:
Imię i nazwisko osoby opracowującej rekord: Michał Sierba